جانشین پیامبر کیست؟

[قهرمان علقمه]

 بسم الله الرحمن الرحیم  

بخش یکم: امامت و خلافت چیست؟


  خليفه و جانشين پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله

اين موضوع را با اين پرسش آغاز مى كنيم كه آيا بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله لازم است جانشين و خليفه اى براى آن بزرگوار باشد، يا لازم نيست؟
در پاسخ اين پرسش مى گوييم:

همه امّت اسلام بر وجوب و لزوم امامت بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اتفاق نظر دارند. اين مطلب از سخنان بسيارى از دانشمندان شيعه و سنّى ظاهر بوده; بلكه به آن تصريح كرده اند. براى مثال حافظ ابن حزم اندلسى در كتاب [COLOR=#76923c]الفِصَل في الأهواءِ والمِلَلِ والنِّحَل مى نويسد: 


اِتَّفَقَ جَميعُ فِرَقِ اَهْلِ السُّنَّةِ وَجَميعُ فِرَقِ الشّيعَةِ وَجَميعُ الْمُرْجِئَةِ وَجَميعُ الْخَوارِجِ عَلى وُجُوبِ الإِمامَةِ;1

همه فرقه هاى اهل سنّت، فرقه هاى شيعه، تمامى مرجئه و همه خوارج بر وجوب و لزوم امامت اتّفاق نظر دارند.
بنابراين، اختلافى نيست كه بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله امامى باشد.


1 . الفصل في الاهواء والملل والنحل: 4 / 72. 

[قهرمان علقمه]

  چيست؟ 

[COLOR=#000000]همه اهل نظر از شيعه و سنّى، امامت را اين گونه تعريف كرده اند:

اَلاِْمامَةُ هِيَ الرِّئاسَةُ الْعامَّةُ في جَميعِ اُمُورِ الدّينِ وَالدُّنْيا نِيابَةً عَنْ رَسُولِ اللّهِ صَلّى اللّه عليه وآله;1

امامت، رياست عمومى است بر امّت در همه كارهاى دنيا و دين به نيابت از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله.

علماى شيعه و اهل سنّت، امامت را چنين تعريف و بيان كرده اند.2

بنابراين امام، نايب رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و مورد اطاعت افراد امّت در همه موارد است.
بنابراين تعريفِ مورد قبول همه، اختلافى نيست كه امام بايد نايب رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله) باشد و امامت، نيابت از پيامبر است تا خلأ نبوّت پر گردد و امام، كار پيامبر را در ميان افراد امّت انجام مى دهد، با اين تفاوت كه او پيامبر نيست.


1 . شرح المقاصد: 5 / 232. به رغم اين كه در منابع اهل سنّت درود و صلوات پس از نام مبارك پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به صورت ناقص (ابتر) آمده است، ما طبق فرمايش حضرتش، درود و صلوات را به صورت كامل آورده ايم.

2 . براى آگاهى بيشتر ر.ك: تجريد الاعتقاد و شروح آن، شرح المواقف، شرح المقاصد و ديگر منابع كلامى. 

[قهرمان علقمه]

امامت و ديدگاه شيعه

با تعريفى كه براى «امام» و «امامت» شده است، شيعه اماميّه به لوازم اين تعريف پايبند بوده و آن ها را از معتقدات خود به شمار مى آورد; ولى پيروان مكتب سقيفه و توجيه

گران قضاياى پس از رحلت پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله، از پذيرش آن و التزام به لوازم تعريفى كه خود به صحّت آن اعتراف دارند، سر باز زده اند.

شيعه مى گويد: بنابر تعريفى كه براى امامت شده است، آن چه براى پيامبر ثابت است ناگزير بايد براى امام نيز ثابت باشد، مگر منصب نبوّت; كه در نتيجه، امام نيز همانند

پيامبر هم داراى ولايت تكوينى و هم تشريعى خواهد بود.

امام ولايت تكوينى دارد به اين معنا كه به اذن و عطاى خداوند متعال، در امور جارى در جهانِ هستى تصرّف مى كند و اين قدرت و حقّ را از طرف خداوند متعال دارد كه در

موجودات تصرّف نمايد.

امام ولايت تشريعى دارد به اين معنا كه حقّ امر و نهى در همه امور دين و دنيا ـ به حسب تعريفى كه براى امامت شده است ـ بر جميع افراد امّت براى او ثابت است و كسى

نمى تواند از فرمان او سرپيچى نمايد.

البتّه در ميان علماى اهل سنّت، آنان كه داراى مذاق و مشرب عرفان بوده و به تصوّف گرايش دارند، مقام ولايت تكوينى را براى ائمّه ما عليهم السلام قائل هستند; چراكه آنان

اين مقام را براى مطلق «اولياء اللّه» ثابت مى دانند و ائمّه ما را گرچه «امام» نمى دانند، ولى از اولياى بزرگ به شمار مى آورند.

سوّمين مقامى كه شيعه براى امامان عليهم السلام قائل است، مقام حكومت و فرمانروايى و اجراى احكام و قوانين الهى است. حكومت بُعدى از ابعاد امامت است، نه اين كه

امامت و حكومت يك حقيقت باشند و مترادف دانستن اين دو واژه، اشتباه محض است.

حكومت، شأنى از شؤون امامت است كه گاهى در دست امام بوده و به دست او واقع گرديده، مانند حكومت امير مؤمنان على عليه السلام و حكومت امام حسن مجتبى عليه السلام

و گاهى هم چنين نبوده، مانند حال بقيّه ائمّه عليهم السلام كه در زندان هاى حكومت جابر و ظالم وقت بوده اند و يا تحت فشار آن ها بوده، و يا مثل زمان ما كه امام عليه السلام در

پسِ پرده غيبت است، كه به حسب ظاهر امام عليه السلام بسط يد و نفوذ كلمه ندارد، ولى در عين حال امامتش محفوظ است.

[قهرمان علقمه]

امامت و اصول دين

پيش تر اشاره شد كه شيعه با اهل سنّت در مسأله امامت اختلافاتى دارند، يكى از موارد اختلاف اين است كه آيا امامت، از اصول دين است يا فروع؟

بنا بر عقيده شيعه، امامت از اصول دين است. براى تثبيت اين اعتقاد، چند دليل مى توان ارائه كرد كه ساده ترين آن ها چنين است:

1 . بدون ترديد بحث از امامت، بحث از نيابت از نبوّت است و از تعريفى كه براى امامت شده به وضوح و بدون هيچ ابهامى اين معنا استفاده مى شود; چرا كه در تعريف

آمده: «امامت، نيابت و خلافت از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله است» كه مفاد اين عبارت همان است كه بيان شد.

پس بحث از امامت، بحث از شؤون نبوّت است، نظير بحث از عصمت و هر بحثى كه از شؤون نبوّت و اعتقاد به آن واجب باشد، از اصول دين خواهد بود.

2 . دليل ديگر بر اين كه امامت اصلى از اصول دين است، حديث معروفى است كه از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله نقل شده است. پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

[COLOR=#76923c]مَنْ ماتَ وَلَمْ يَعْرِفْ اِمامَ زمانِهِ ماتَ ميتَةً جاهِليَّةً;1

هر كس بميرد و امام زمانش را نشناخته باشد ، به مرگ جاهليّت از دنيا رفته است.

دانشمندان شيعه و اهل سنّت اين حديث را در كتاب هاى خود از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نقل كرده اند.

روشن است كه منظور از مرگ جاهليّت، مرگ كفر و نفاق است و چيزى كه جهل به آن، فرجام كار انسان را به كفر و نفاق مى انجامد، بايد با اصل دين ارتباط داشته باشد،

وگرنه جهل به مسائل فروع هيچ گاه انسان را به اين سرحدّ نمى رساند.

البتّه در بين دانشمندان صاحب نظر اهل سنّت، كسانى هستند كه به آن ها نسبت داده شده كه امامت را از اصول دين مى دانند. براى نمونه قاضى ناصرالدّين بيضاوى از بزرگان

و مشاهير اهل سنّت در تفسير و كلام، امامت را از اصول دين مى داند.

ولى اكثر قريب به اتّفاق اهل سنّت، در برابر شيعه، قائلند كه امامت از فروع دين است. هر چند بعضى به طور قطع به اين مسأله تصريح نمى كنند، بلكه مى گويند: فروع بودن

امامت انسب است، ولى در عين حال به اين كه امامت از اصول دين باشد نيز تصريح نمى كنند.

در هر صورت، چه امامت اصلى از اصول دين باشد; آن سان كه شيعه معتقد است، يا از فروع دين باشد; آن سان كه اهل سنّت مى گويند، بايد بحث كرد كه امام چه كسى است

تا او را بشناسيم و از او پيروى كنيم، بر اوامر و نواهى او گردن نهيم و بر گفتار و كردار او ترتيب اثر بدهيم; چون او را نايب و خليفه پيامبر مى دانيم.


1 . اين حديث با اين متن در شرح المقاصد، و شرح العقائد النّسفيّه آمده است. امّا به متون ديگر در بسيارى از كتاب هاى كهن تفسيرى، كلامى، حديثى روايت شده است. ر.ك:

الإمامة في أهم الكتب الكلاميه: 154. 

[قهرمان علقمه]

پاسخ از يك شبهه

  است كه گاهى شنيده مى شود كه برخى مى گويند: بحث از امامت، بحث تاريخى صرف است و اكنون امّت اسلامى با اين مباحث

كارى ندارند، آنان را امور مهمّى است كه بايد بدان ها بپردازند و اوقات گران بهاى عمر را در آن ها صرف كنند.

اين چه كلام بى اساسى است؟! سخنى است از راهزنان افكار، ساده لوحان و بى خبران از مبانى دين. چگونه مى شود كه از طرفى اعتقاد به امام را واجب و اطاعت و سرسپردگى

نسبت به او را در خُرد و كلان از امور، بر همه افراد امّت لازم مى دانيد و سرپيچى از فرمان هاى او را كفر يا فسق به شمار مى آوريد و پيروى از او را موجب وصول انسان به سرّ

خلقت و هدف آفرينش قلمداد مى كنيد و از طرف ديگر بحث در پيرامون آن را در شمار مباحث تاريخى صرف به شمار آورده و بحثى بى ثمر مى دانيد؟!

عزيزترين امور نزد انسان، عقيده اوست، بحث از امام و امامت آثار عملى فراوانى دارد، انسان مى خواهد او را بشناسد; چرا كه جهل به او اصل ايمانش را زير سؤال مى برد. مى

خواهد او را بشناسد تا او را دوست داشته باشد; چرا كه در روايتى امام باقر عليه السلام فرمود:

[COLOR=#76923c]هَلِ الدّينُ اِلاَّ الْحُبُّ وَالْبُغْضُ;1

آيا دين جز دوست داشتن و دشمنى ورزيدن است؟

انسان مى خواهد امام را بشناسد تا در مقام عمل، از او تبعيّت كند; زيرا انسان است و مكلّف و مانند بهائم يله و رها نيست و چون امامت، نيابت از رسول

خدا صلى اللّه عليه وآله است، پس امام است كه مى تواند براى انسان در مقام انجام وظايف فردى و اجتماعى و انجام وظايف بندگى نسبت به خداى متعال، تعيين تكليف نمايد.

از اين رو انسان بايد امام را بشناسد و از حقّانيّت مدّعى اين مقام تحقيق كند تا از او پيروى نمايد و در مقام بندگى، بارى كه بر دوش دارد به سرمنزل مقصود برساند.

حال مى توان قائل شد كه بحث در پيرامون چنين موضوع مهمّى يك بحث تاريخى صرف و فاقد ارزش است؟

آرى، بى خبران از هدف غايى خلقت و عوامل تأمين كننده وصول به آن هدف، جا دارد اين بحث را فاقد ارزش و يا غير ضرورى قلمداد نمايند; ولى نزد فراگيرندگان ارشادهاى قرآنى

و رهنمودهاى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله درباره طريق وصول به هدف آفرينش، از بحث امامت و شئون و مقامات امام ارزشمندتر يافت نمى شود. 


1 . مستدرك الوسائل: 12 / 227. 

[قهرمان علقمه]

وحدت در سايه امامت

[COLOR=#000000]شايد گفته شود كه بحث در پيرامون امامت به وحدت مسلمانان ضرر مى رساند، از اين رو بايد اين مباحث ترك شود.

ما در اين باره به تفصيل در مباحث گوناگون خود سخن گفته ايم، خلاصه پاسخ از اين ديدگاه چنين است:

بحث از امامت نه تنها به وحدت مسلمانان و اتّحاد كلمه آن ها مضر نخواهد بود; بلكه به برهان عقلى و نقلى، بهترين، بلكه تنها راه تحقّق اين آرمانِ گران قيمت و پرارزش، روشن

ساختن موضعِ امامت و منصب منيعِ خلافت و نيابت از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله است.1

سخن در اين است كه منظور از وحدت چيست؟ و راه تحقّق آن كدام است؟

برخى از معاصرين براى تحقّق وحدت اين گونه پيشنهاد مى كنند كه شيعه و اهل سنّت بايد تمام كتاب هاى تفسيرى، حديثى و فقهى خود را با توافق يك ديگر از نو بنويسند; چون تنها

علّت اختلافات، راهيابى اباطيل، اساطير و اكاذيب در كتاب هاى شيعه و اهل سنّت است و با شناسايى امور خلافِ واقع و جدا كردن حقايق از اكاذيب، چهره واقعى دين، نمايان شده و

مورد اتّفاق همگان قرار خواهد گرفت; زيرا كسى با حقّ، نزاع واختلاف ندارد، در نتيجه تمام اختلافات از بين خواهد رفت.

در پاسخ ابتدايى به اين پيشنهاد اين پرسش ها مطرح مى شوند:

1 . كسانى كه بايد كتاب هاى شيعه و اهل سنّت را بررسى كنند چه افرادى و از چه گروهى باشند؟

2 . معيار و ملاك براى شناخت حقّ، از باطل و راست، از دروغ چيست؟

3 . آيا اهل سنّت حاضرند از كتاب هايى را كه از آغاز تا فرجام صحيح مى دانند و با آن ها معامله وحى منزل مى كنند (مانند صحاح ششگانه يا دست كم دو كتاب صحيح بخارى و

صحيح مسلم) و تمام مبانى و عقايدشان را بر پايه مندرجات آن ها بناگذارى كرده اند، دست بردارند و آن ها را بازنويسى كنند؟

برخى ديگر پيشنهاد مى كنند كه بايد مشتركات دو فرقه اخذ گردد.

در پاسخ اين پيشنهاد مى گوييم: مشتركات كدامند؟

آيا توحيد و عقيده به يگانگى بارى تعالى است؟

در همين مقام، نخستين نزاع بر سر صفات بارى تعالى است، آيا خداوند متعال جسم است؟

اهل سنّت مقامى را براى ابوبكر قائلند كه براى احدى قائل نيستند، مى گويند: خداوند متعال براى او به خصوص تجلّى خواهد كرد و او خدا را آن چنان كه هست، خواهد ديد.2

البتّه خودشان در سند اين حديث خدشه مى كنند، ولى بايد دانست كه جاعلان اين گونه اباطيل چه كسانى هستند؟ ملاك و معيار شناخت اين افراد چيست؟

از مشتركات، همين مسأله امامت است. پس دست كم بايستى اهل سنّت قائل شوند كه بحث از امامت و تحقيق از امام واقعى كه نايب رسول خدا صلى اللّه عليه وآله است، بحث از يكى از مشتركات بوده و از اسباب تقريب بين مذاهب است. پس چرا آن را از اسباب تفرقه به حساب مى آورند؟

آرى، عدّه اى بحث از امامت را بحثى غير ضرورى مى دانند و با اين وجود ما را به تقريب بين مذاهب فرا مى خوانند و اين درست در زمانى است كه گروهى از آنان هنوز شيعيان را مسلمان نمى دانند(!!)

آرى، آنان فرقه هاى مجسّمه، مرجئه و خوارج را مسلمان مى دانند، ولى نسبت به ما، نه اين كه در اسلام ما شكّ داشته باشند، بلكه ما را مسلمان نمى دانند.

شاهد اين كه در اين اخير در عربستان سعودى كتابى به نام مسألة التّقريب بين أهل السّنّة والشّيعة نوشته شده، كه به مؤلّف كتاب به جهت تأليف اين كتاب، مدرك تحصيلى اعطاء شده است(!!)

نگارنده اين كتاب پس از ورود به مباحث و ذكر مطالبى، چنين مى نويسد:

راهى براى تقريب بين ما (يعنى اهل سنّت) و بين شيعه نيست، مگر اين كه شيعيان مسلمان شوند(!!) و تا اينان مسلمان نشوند تقريب معنا ندارد(!!)

ولى ما در حقّ آنان چنين نمى گوييم; بلكه مى گوييم: بياييد به كتاب خدا و سنّت قطعى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله كه خود معترف به آن هستيد، عمل كنيد! ما در بحث از سند و

دلالت «حديث ثقلين» به تفصيل در اين باره سخن گفته ايم.3


1 . براى آگاهى بيشتر در اين زمينه ر.ك: نگاهى به حديث ثقلين: ص 50، از همين نگارنده.
2 . الدر النضيد: 97.
3 . ر.ك نگاهى به حديث ثقلين: 31 ـ 53. 

[قهرمان علقمه]

 بخش دوم: جانشین پیامبر خدا کیست؟ 

على يا ابوبكر؟ 
اهل سنّت در كتاب هاى كلامى خود طرف نزاع را سه نفر مى دانند و عبّاس عموى پيامبر را نيز اضافه مى كنند; ولى مى گويند:

چون عبّاس به نفع على عليه السلام كنار رفته است، ناگزير نزاع به دو نفر منحصر مى شود.

به نظر مى رسد قضيّه امامت عبّاس، در زمان عبّاسيان مطرح شده است و در صدر اسلام سابقه نداشت و دليلى در دست نيست كه عبّاس، ادّعاى امامت و خلافت بعد از

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله كرده باشد; بلكه عباس در قضاياى سقيفه، طرفدار امير مؤمنان على عليه السلام بوده و با آن حضرت بيعت نموده و تا آخرين لحظه هم شنيده

نشده كه در مقابل آن حضرت ادّعاى خلافت و امامت كرده باشد. پس اين كه طرف نزاع سه نفر بوده اند، قولى است باطل و بر خلاف اتفاق مسلمانان. 

[قهرمان علقمه]

  ديگر

برخى بر اين عقيده اند كه اصلاً بين علىّ بن ابى طالب عليهما السلام و ابوبكر ابن ابى قحافه نزاعى وجود نداشته است. آنان براى اثبات اين ديدگاه 6 مطلب را دستاويز خود قرار داده اند:

1 . امير مؤمنان على عليه السلام به ترتيب با ابوبكر، عمر و عثمان بيعت كردند، پس نزاعى با آنان نداشتند.

2 . حضرت على عليه السلام همواره در نماز خلفا حاضر مى شدند و آنان را قبول داشتند.

3 . بين حضرت على عليه السلام و خاندانش و بين خلفاى سه گانه پيوند نسبى بوده است.

به عبارت ديگر، آنان به يك ديگر دختر داده و دختر گرفته اند و اين ايجاد نسبت و دامادى، با نزاع و مخالفت و دشمنى نمى سازد; زيرا طبيعى است كه اگر انسان به كسى دختر دهد و

آن دختر بيمار شود، ناگزير براى عيادت از او به منزل داماد خواهد رفت. پس رفت و آمد و نشست و برخاست وجود دارد و اين امور با اختلاف و نزاع جمع نمى شود.

4 . امير مؤمنان على عليه السلام فرزندانى به نام ابوبكر، عمر و عثمان داشتند و در صورتى كه آن حضرت با خلفا منازعه داشته باشند چگونه اين نام ها را براى فرزندانشان اختيار فرموده اند؟

گفتنى است كه روى موارد سوّم و چهارم بيش از ديگر موارد تأكيد شده است.

5 . احاديثى در مدح شيخين از امير مؤمنان على عليه السلام نقل شده است.

در مواردى به آن حضرت نسبت مى دهند كه فرمودند:

اگر مردى را نزد من بياورند كه مرا بر ابوبكر و عمر برترى دهد بر او، تازيانه مى زنم و حدّ شخصى را كه بر ديگران افترا مى زند بر او جارى مى كنم.

6 . حضرت على عليه السلام براى حفظ وحدت بين جامعه مسلمانان از حقّ خود چشم پوشى كردند. 

[قهرمان علقمه]

پاسخ از اين ديدگاه

اينك اين موارد ششگانه را بررسى مى نماييم. درباره بيعت امير مؤمنان على عليه السلام سؤالات زير مطرح مى شود:

1 .    چيست؟

2 . آيا بيعتى بين امير مؤمنان على و خلفا واقع شده است؟

3 . اگر بين امير مؤمنان على و خلفا بيعتى واقع شده، وقوع آن چگونه بوده است؟

4 . اگر بين امير مؤمنان على و خلفا بيعتى واقع شده، در چه زمانى بوده است؟

5 . آيا اساساً امامت از طريق بيعت قابل اثبات است يا نه؟

ما براى اثبات خلافت و امامت امير مؤمنان على عليه السلام به ادلّه سه گانه قرآن كريم، سنّت قطعى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و عقل تمسّك مى كنيم و منظور ما از دليل عقلى، قاعده قبح تقدّم مفضول بر فاضل است و اين قاعده را حتّى ابن تيميّه نيز قبول دارد.

اما اهل سنّت، پس از اقرار به عدم وجود نصّ بر امامت ابوبكر و تنزّل از ادّعاى افضليت او، راهى جز اجماع صحابه و بيعت آنان با وى ندارند.

 بيعت چيست؟

بيعت، قراردادى است اجتماعى; به اين معنا كه عدّه اى با فردى قرارى منعقد مى نمايند كه شخصى كه با او بيعت شده تعهّد مى كند كه ـ براى مثال ـ از كشور بيعت كنندگان حفاظت نمايد، امور مورد احتياج آنان را تأمين كند، خدمات فرهنگى و بهداشتى و... در حقّ آنان انجام دهد. بيعت كنندگان نيز متعهّد مى شوند كه از او اطاعت كنند و در مواردى اگر به كمك مالى و يا جانى نياز داشت (البتّه بر طبق ضوابطى) با او مساعدت و همكارى نمايند. بعد از اظهار تعهّد از طرفين، «بيعت» كه همين قرارداد اجتماعى است، محقَّق مى شود.1


1 . ر.ك: النهاية في غريب الحديث: 1 / 174، مقدّمه ابن خلدون: 1 / 209. 

[قهرمان علقمه]

بيعت شرعى

آن گاه كه بيعت منعقد شد اين پرسش مطرح است كه چه دليلى وجود دارد كه طرفينِ قرارداد به تعهّدشان وفا نمايند؟

به عبارت روشن تر، بعد از انعقاد چنين قراردادى، وجوب و لزوم اطاعت بيعت كنندگان نسبت به شخصى كه با او بيعت كرده اند از كجا ثابت مى شود؟ و به چه دليلى شخصى كه با او بيعت شده حقِّ حاكميّت و فرمان برى پيدا مى كند؟

پاسخ اين پرسش را با آيه كريمه اى توضيح مى دهيم. قرآن كريم مى فرمايد:

(يا أيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ);1

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به عقدهايتان وفا كنيد.

خلاصه استدلال به اين آيه مباركه براى مشروعيّت بيعت چنين است: وقتى دو نفر با هم معاهده كردند (چون عهد و معاهده نيز در واقع نوعى قرارداد و پيمان است، علاوه اين كه در رواياتى، عقد به عهد كه همان پيمان مؤكّد است، تفسير شده است) بايستى بر طبق معاهده وفا كنند.


1 . سوره مائده: 5 / 1.