براي پرداختن به اين موضوع كه نماز در ساختار شخصيت جوان، موجد چه آثاري بوده و نقش و تأثير آن تا چه حدي است به نظر ميرسد كه تبيين و
توضيح چند مطلب در اين باب لازم و ضروري باشد. نخست حقيقت و روح نماز است و ديگري اهميت دوران نوجواني و جواني و نيز روحية انفعالي
و تأثير پذيري اين نسل (نسل جوان) در مقابل عوامل خارجي است.
به نظر ميرسد تا وقتي كه مطالب و مسائل مزبور روشن نشود و جايگاه خود را پيدا نكنند فوايد و آثار اين امر عبادي يعني نماز در زندگي جوانان در
پردهاي از ابهام خواهد ماند و قطعاً موضوع مورد بحث، موضع و جايگاه حقيقي خود را پيدا نكند. لذا به همين خاطر ابتدا به مطالب مزبور پرداخته،
سپس ارتباط نماز با تعديل و تكامل شخصيتي و ايفاي نقش آن در زندگي فردي و اجتماعي جوانان را بيان خواهيم كرد.
نماز لفظ و واژهاي است كه در متون ديني ما به عنوان «صلاة» از آن ياد شده و داراي معاني متعدّدي بوده كه يكي از آن معاني، همين عمل مخصوصي
است كه به نام «نماز» در دين اسلام تشريع شده است. اين لفظ در برخي از آيات به معناي سلام و تحيت آمده است آن جا كه خداوند در قرآن ميفرمايند:
ان الله و ملائكته يصلون علي النبي يا ايها الذين آمنوا صلوا عليه و سلموا تسليما؛
«همانا خداوند و فرشتگان بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ درود ميفرستند شما هم اي اهل ايمان بر او صلوات و درود بفرستيد و با تعظيم بر او سلام گوئيد».[1]
و در آيه ديگر با اشاره به همين معني ميفرمايند:
هو الذي يصلي عليكم و ملائكته؛ «اوست خدايي كه هم او و هم فرشتگانش بر شما تحيت و رحمت ميفرستند».[2]
و به معناي دعا هم در برخي از آيات آمده است. آن جا كه به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ
دستور گرفتن زكات داده ميشود خداوند ميفرمايد بعد از گرفتن زكات براي آنها و در حقشان دعا كن.
خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزكيهم بها و صلّ عليهم إنّ صلواتك سكن لهم؛
«اي رسول ما، تو از مؤمنان صدقات را بگير تا بدان واسطه نفوس آنان را پاكيزه سازي و آنها را به دعاي خير ياد كن همانا دعاي تو در حق آنان، موجب تسلي خاطر آنهاست».[3]
«صلاة» به هر دو معناي مزبور كه در حقيقت به معناي واحد بر ميگردند كه همان دعا باشد مورد بحث ما نيست بلكه مراد از «صلاة» همان معنايي است
كه با طريق مشخص و با اركان مخصوص و جزئيات معين از طرف شارع مقدس، حقيقت پيدا كرده است و پيامبر خاتم ـ صلّي الله عليه و آله ـ آن حقيقت نازله
را در عمل تشريع و خود، آن را تحقق عملي بخشيد. نه تنها شخص پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در طول عمرش به عمل بدان پاي بند بود بلكه همه مسلمين
موظف بودند كه آن را شبانه روز پنج بار بجاي آورند.
اَقم الصلاة لدكوك الشمس الي غسق الليل؛
«نماز را از زوال خورشيد تا نهايت تاريكي شب برپا دار».[4]
كه اين آيه اشاره اجمالي به نمازهاي پنج گانه دارد. نماز با اين شيوة مرسوم كه مصداق آن براي همة مسلمين روشن و آشكار است چيزي نيست كه مورد فهم و درك نباشد
چون آنچه كه از سنّت رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيتش استفاده ميشود پر واضح است كه اين تلقي از نماز يعني اعمال مخصوصهاي كه با تكبيرة الاحرام
شروع و به سلام ختم ميگردد.
و اين است معناي ديگري كه از آيات استفاده ميشود. آنچه كه مسلّم است اين است كه اين عمل ظاهري كه اصطلاحاً بدان نماز گفته ميشود تمام حقيقت نماز نيست
بلكه اين صورت و چهرة ظاهري آن است. نماز امري است الهي كه تحقق آن همانند ساير امور داراي ظاهر و باطن است كه در متون ديني به هر دو جهت آن اشارات رفته است.
تصوير ظاهري نماز همان است كه با اعمال مخصوصه انجام گيرد و حفظ آن نيز فرض و واجب است اما روح و باطن نماز عبارتست از:
اخلاص، حضور قلب، ذكر خداوند و تعظيم در مقابل او، اميد و دلبستگي به ذات ربوبي، اعتماد و ركون به وجود سرمدي و محو شدن در مقابل ذات يكتايي كه در مقابل عظمت و جلالت او قيام نموده است.
حقيقت نماز اعم از معناي ظاهر و باطن است و محدود و محصور نمودن آن به ظاهر، چون محدود نمودن حقيقت انسان و انسانيت او به جسم مادي است.
همان طور كه حقيقت انسان در اين جسم خاكي و هيكل مادي قالب گيري شده و به اطوار مختلف و گوناگون در آمده و به اين شكل ظاهري وجود يافته است چنانچه خداوند فرمايد:
و قدخلقتكم اطواراً؛ «و به تحقيق شما را به صورت گوناگون آفريد».[5] حقيقت نماز هم چون ساير امور در باطن و روح او نهفته شده كه اين قالب و صورت را پذيرا شده است هرگاه آن حقيقت بخواهد در عالم خارج تحقق يابد قطعاً بايد
در همين طور و قالب خاص باشد و در غير اين صورت نماز نبوده بلكه پديدة ديگري است.
هرگاه اين قالب خاص و صورت ظاهري نماز با روح و باطن آن آميخته و قرين گردد نماز حقيقت خود را يافته و تأثير خود را ميگذارد.
مبعِّد خصائص ملحدين[10]،مسوِّد چهرة شياطين[11]، و مميّز مؤمنين از كافرين[12]، قرار ميگيرد.
پس نمازي كه فقط ظاهر داشته باشد و فاقد روح باشد مُعطي شي نخواهد بود. بنابر اين قيام به ظاهر آن، تحركي در نمازگزار ايجاد نخواهد كرد و از سوي ذات
باري به اين نماز اقبال و توجهي نيست چنآنچه از رسول گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ روايت شده كه فرمودند:
«خداوند متعال نظر نميافكند به نمازي كه آدمي دل خود را با بدن خود به نماز حاضر نكند».[13]
پس حقيقت نماز اعم از صورت ظاهري و معناي باطني است و تمسك به هر يك از اين دو بدون ديگري نماز نيست در نتيجه هم كساني كه به ظاهر آن تشبث جسته
و از روح آن بيخبرند از حقيقت نماز غافلند و هم آنان كه نماز نميخوانند و ادعا دارند كه ما به معنا و حقيقت آن رسيدهايم معرفتي از نماز ندارند چون نماز در هر
بر هيچ اهل علمي پوشيده نيست كه در شكل گيري شخصيت هر فرد، مقطع جواني از جايگاه خاص و اهميت ويژهاي برخوردار است.
شايد بتوان گفت كه ثبات شخصيت هر انساني در اين سنين آغاز و به هر نحوي كه شكل گيرد غالباً به همان صورت قوام يافته و تثبيت ميگردد و به همين دليل در روايات
بر اهميت و برتري اين مقطع سني تأكيدات زيادي رفته و نيز روانشناسان اين دوره را حيات مجدد انسان ناميدهاند.
صاحب شريعت اسلام، حضرت خير الانام كه از سرچشمة وحي الهام ميگرفت در تكريم و احترام به جوانان فرمودند:
فضل الشابّ العابد الذي يَعبُدُ في صباه علي الشيخ الذي يَعبُد بَعْدَ ما كَبُرَتْ سِنُّهُ كفضلِ المرسلين علي ساير النّاس.
«فضيلت و برتري جوان عابد كه از آغاز جواني خدا را عبادت كند بر پيري كه وقت پيري مشغول عبادت گردد چون فضيلت پيغمبران است بر ساير مردم».[1]
و در جاي ديگر با اشاره به ارزش جواني ميفرمايد: اغتنم شبابك قبل هرمك.
«جوانيتان را قبل از فرارسيدن پيري غنيمت و قدر بدانيد».[2]
و خطاب به والدين و مربيان در برخورد با جوانان و نوجوانان ميفرمايند:
اوصيكم بالشّبان خيراً فانّهم اَرَقُّ افئِدةً انّ الله بعثني بشيراً و نذيراً فحالفني الشُّبّانُ و خالفن الشيوخُ ثُمَّ قَرَاَ فطال عليهم الأمَدُ فقستْ قلوبُهُم.
«به شماها دربارة نوبالغان و جوانان به نيكي سفارش ميكنم كه آنها دلي رقيقتر و قلبي فضيلت پذيرتر دارند.
خداوند مرا به پيامبري برانگيخت تا مردم را به رحمت الهي بشارت دهم و از عذابش بترسانم.
جوانان سخنان مرا پذيرفتند و با من پيمان محبت بستند ولي پيران از قبول دعوتم سر باز زدند و به مخالفتم برخاستند.
سپس به آيهاي از قرآن اشاره كرد و دربارة مردم كهن سال و پير كه مدت زندگي آنان به درازا كشيده و دچار قساوت قلب شدهاند سخن گفت».[3]
همه اين سخنان گوهر بار كه در خطاب به مسلمانان تأكيد داشتند علاوه بر سيرة عملي و برخورد بزرگوارانه و محترمانه كه با جوانان داشتهاند حاكي از حساسيت عنفوان جواني است.
بنابراين از منظر علم و دين، در تمام عمر و طول حيات انساني هيچ برههاي مهمتر از دورة نوجواني و جواني نيست.
يكي از روانشناسان معروف غربي به نام دكتر «ماي لي» در اهميت اين دوره از عمر آدمي چنين ميگويد:
«در نوجواني مسأله شخصيت و هويّت با شدّت تمام از نو وارد ميدان ميشود پس نوجواني و جواني يكي از
مراحل و مراتب بارور هستي است كه طي آن ساختهاي قطعي شخصيت و هويت بزرگسال تثبيت شده يا دوباره مطرح ميگردند».[4]
انعطاف پذيري روحية جوانان
نسل جوان تنها قشر منحصر به فردي است كه بيشترين روحية تأثير پذيري را داراست شفافيت روحية جوانان و حساسيت ايشان، عامل اصلي توجه دستگاههاي تبليغاتي استكبار و بنگاههاي فرهنگي غرب، براي سوق دادن آنان به انحرافات اخلاقي و اهداف پليد خويش در طول تاريخ بوده است.
درست از زماني كه دنياي غرب در اثر تحقيقات و مطالعات خود به اين نتيجه رسيد كه جوانان آسيب پذيرترين قشر هر جامعهاند با تشكيل بنگاههاي فرهنگي تبليغي همة همت خود را در به دام انداختن آنان به فساد و تباهي تحت عنوان آزادي و عناوين مقدس ديگر به كار گرفت تا اين كه به اغراض استكباري و سلطه طلبي خود دست يازد.
اگر چه غرب در القاي فرهنگ خود به كشورهاي اسلامي از راههاي متعدد و در سطوح مختلف وارد عمل شده است ولي تاريخ بهترين شاهد و گواه است
كه نفوذشان بيشتر از طريق جوانان تحصيل كرده يا عوام مقلد (جواناني كه به مباني دين آشنايي چنداني ندارند) بوده است كه سقوط اسلام در اندلس (اسپانياي فعلي) يا سلطة غرب بر مسلمانان الجزاير بهترين نمونه تاريخي است.
روح ظريف و باقد است، احساسات پاك و با لطافت، عواطف زلال و با صداقت، جوان را چون گلي شكفته و با طراوت نموده است كه بيشترين تأثيرپذيري را براي پژمرده شدن داراست.
تشبيه نوجوان و جوان به نهال نورس در كلمات معصومين، حاكي از همين مطلب است كه او را ميتوان به هر جهتي هدايت نمود بر خلاف درخت تنومندي كه كسي قادر به جهت دهي او نيست مگر با بريدن تنه آن درخت.
بنابراين جواني با نوعي اثر پذيري روحي و حالات انفعالي و تشويشات ذهني همراه و آميخته است كه كمتر صبغه و رنگ عقلي و استدلالي دارد.
به همين جهت عوامل خارجي در جهات مثبت يا منفي بيشترين اثر را در او ميگذارد.
آنچه كه از ديدگاه اسلام مهم است سوق دادن او به سوي تكامل انساني و اهداف متعالي است. سنت و سيرة پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اولاد طاهرينش نسبت به جوانان، مبيّن همين نكته است.
پس صرفاً به كار گرفتن احساسات جوانان و تشويق و تحريص آنان از قدرت احساسي و عاطفي مقصود شارع مقدس نيست بلكه سوق دادن آن در قلمرو دين و عقلاني نمودن اهداف عاليه انساني، همه همت رهبران دين ميباشد و ادعاي ما اين است كه همة تعاليم دين و احكام الهي خصوصاً نماز در همين راستا بر مسلمين فرض و واجب شده است.
نيازهاي غريزي و فطري جوانان و پاسخ آن
با تمهيد مقدمات و مطالبي كه ذكر شد ميتوان گفت كه فلسفه همه عبادات ديني در اين نكته معطوف است كه متأثرترين قشر يعني جوانانرا مؤثرترين قشر در اجتماع انساني قرار دهد.
چون احساس به يك تكيه گاه محكم و امنيت و آرامش در پناه آن تنها عنصري است كه ميتواند به جوان اعتماد و اطمينان بخشيده و او را از اضطرابات دروني و تشويشات ذهني رها سازد.
همه مشكلات و معضلات روحي و رواني كه هويّت او را در معرض خطر انداخته و ثبات شخصيت او را از كَفَش ربوده و خلاء عظيمي را در او ايجاد كرده ناشي
از نداشتن يك ملجاء و عدم دست يابي به يك پناهگاه دائمي و مستحكم است. همة صاحبان مكاتب كوشيدهاند تا به نحوي اين آتش احساسات دروني را خاموش و يا حداقل
از شعلههاي آن بكاهند.
به همين خاطر راه حلهايي چون آزادي بيقيد و شرط جوانان در ارضاي هواهاي نفساني و غرايز حيواني و سوق دادن و جهت دهي ايشان به ميخانهها و كاهوارهها و صدها
طرق ديگر را به عنوان پناهگاه ارائه دادند اما پس از رويكرد جوانان به آن مأمنهاي به ظاهر مستحكم، سقفهايشان فرو ريخته و به واهي و خيالي بودن آنها پي بردهاند.
چون با ارضاء نيازها و دفع هواهاي نفساني، اهداف خود را تأمين شده نمييافتند.
«امروزه اشتياق شديد جوانان سراسر جهان به شنيدن موسيقي به اصطلاح پاپ (Pop) و پوشيدن لباسهاي نوعاً جديدي
مثل بلوجين كه زبان حال ميل به آزادي از قيد و بندها و تحرك و تكاپو و اعلام استقلال يك تنه از قيد ضوابط و معيارهاي اجتماعي است كاملاً واضح است.
بسياري از جوانان تيز و چابك پا در ركاب سفر ميگذارند بدون آن كه بدانند به كجا ميروند.
در اين مسحور شدگي و حتي تسخير شدگي در قبال شيوة زندگي جديد كه از غرب سرچشمه گرفته و جهانگير شده است شمار كثيري از جوانان مسلمان شريك بودهاند
دانستن اين نكته براي جوانان مسلمان لازم است كه اين پديدهها با علل ژرفتري ارتباط دارند كه از نظر معنوي بيطرف نيستند».[5]
جوانان در زندگي و حيات جواني خويش امور زيادي را درحال تجربه كردن ميباشند او چون ساير افراد جامعه اما عاطفي و احساسيتر از ديگران در صدد دست يابي
به امري است كه قلبش را بدان واسطه تسكين بخشيده و نوعي آرامش را تحصيل نمايد و ليكن به هر چيزي كه روي ميآورد بعد از مدت كوتاهي در مييابد كه آن عنصر،
مطمئن و واقعي نيست.
البته تشخيص اين امر در ابتداي سنين نوجواني و جواني بسيار دشوار است شور و هيجان جواني در جوانان غالباً فرصت
تعقل و انديشة اين كه انسان براي يك زندگي و حيات طولاني و اهداف متعالي خلق شده را از او سلب كرده و به همين خاطر او بعد از تجربه عملي، به پوچي و بيپايگي
بسياري از مأمنهايي كه بدان پناه آورده است پي خواهد برد.
و دشمنان دين خصوصاً غرب به خاطر درك همين نيازهاي فطري و غريزي جوانان تلاش زيادي انجام ميدهند تا اين گرايشها را به جهاتي كه اهداف آنها را تأمين ميكند سوق دهند و آنها را از كمالات معنوي و ديني منحرف سازند.
كسي كه خود مدت زيادي از عمرش را در ميان غربيها سپري كرده و الان هم زندگي خود را با آنها در حال تجربه كردن ميباشد قضاوت و داوريش چنين است كه گويد:
«در شيوة زندگي كنوني غرب كشش و گرايشي هست كه افراد جامعه را به زيستن در لحظة كنوني فارغ از همة تاريخ و گذشته و غرق شدن در طلب سرافرازيهاي لحظهاي و لذت حسي آني وا ميدارد.
پرستش قهرمانان ورزشي و ميل به ركورد شكني دايمي و فايق آمدن بيوقفه بر طبيعت نشان دهندة يك وجه از اين دل مشغولي به تن است در حالي كه جنبة بسيار
ويرانگرتر همين گرايش را ميتوان در استفاده از مواد مخدر و طبعاً مشروبات الكلي، روابط جنسي آزاد و نظاير آن ديد كه تماماً از تلاش نفس براي غرق نمودن خود در
لذتهاي آني جسمي و غريزي حكايت دارد. بديهي است كه ورزش مستلزم انضباط و سخت كوشي است و اين از جهات مثبت آن است.
اما بزرگداشت بيش از حدّ ورزش و كمابيش پرستيدن قهرمانان ورزشي ناشي از اهميت گزافي است كه به تن داده شده است.
علاوه بر اين كه نقش و اهميتي كه به ورزش داده ميشود
ابداً بيارتباط با اشتياق به لذت جوييهاي جسماني نيست. كه همه اين عوامل متضمن از دست رفتن ايمان و اعتقاد جوانان به معيارهاي اخلاقي است».[6]
يك جوان مسلمان با تحصيل معرفت و دست يابي به علوم مقدس ديني بايد خود را مجهز ساخته و به دامي كه جوانان غربي بدان گرفتار آمدند هويت خود را از دست ندهد. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . نهج الفصاحه، حديث 2050. [2] . نهج الفصاحه، حديث 372. [3] . سفينة البحار، ج 2، ص 176. [4] . دكتر ماي لي، شخصيت، ترجمه دكتر محمود منصور، ص 120. [5] . دكتر نصر، جوان مسلمان و دنياي متجدد، ص 338. [6] . دكتر حسين نصر، جوان مسلمان و دنياي متجدد، ص 342.
اين كه در انسان تمايلات و گرايشاتي وجود دارد كه او را متوجه به اهدافي ميسازد و ميخواهد با دست يابي به آن اهداف خود را تسكين و اطمينان ببخشد نشانه آن است كه بايد چنين ملجائي وجود داشته باشد.
چون اقتضاي حكمت بالغه الهي اين است كه هيچ نيازي را بدون پاسخ نگذارد.
آري اگر انسان احساس عطش و گرسنگي ميكند بايد آب و طعامي باشد تا رفع تشنگي و گرسنگي نمايد.
حال بايد ديد كه چه عواملي اضطراب او را رفع ميكنند و چه دارويي براي او شفا بخش است و كدام طبيب به درد او عالم ميباشد؟
ترديدي نيست كه روح و حقيقت تعاليم دين به نيازهاي روحي و گرايشات غريزي و فطري او برگشت ميكند و با جزم و يقين ميتوان گفت كه هيچ يك از دستورات دين بيارتباط با تكامل انساني او نيست.
«جان و جوهر پاسخ اسلامي به دنياي متجدد در جهات ديني و معنوي و فكري زندگي بشر نهفته است.
همين جهات است كه كردار بشر و نحوة تلقي او را از جهان پيرامون رقم ميزند. مهمترين پاسخ يك جوان مسلمان و مهمترين گامي كه بايد او پيش از هر
چيز بردارد اين است كه قوت ايمان خود را حفظ كند و اعتمادش را به صدق و اعتبار وحي اسلامي از دست ندهد. دنياي متجدد به تدريج تباه شده است و درصدد است
همة آنچه را كه مقدس و طبعاً ديني است از بين ببرد و بخصوص با اسلام به عنوان ديني كه از نگرش قدسي نسبت به زندگي و قانون الهي در برگيرندة همه افعال و اعمال بشر عدول نكرده است مخالفت دارد.
اكثر مشترقان غربي حدود دو قرن به اسلام ميتاختهاند و سعي داشتهاند به مسلمين ياد دهند كه دين خود را چگونه بفهمند.»[1]
همه اين تلاشها بدان جهت صورت ميگيرد كه اسلام چون مسيحيت و يهوديت تحريف نشده و متون واقعي آن در دست است و پاسخ همه معضلات را ميتوان در او جست.
در متن و منبع همين دين (قرآن) به مسلمانان تعليم داده ميشود كه قرآن شفاي همه امراض قلبي انسانهاست.
قد جاءتكم موعظةٌ من ربكم و شفاءٌ لما في الصدور؛
«اندرزي از سوي پروردگارتان براي شما آمد و درمان آنچه كه در سينههاست».[2]
و خداوند، عالِم به سرّ و علن همه موجودات بوده پس تنها طبيب حاذق اوست و قرآن تنها نسخه كاملي است كه با عمل بدان ميتوان سلامت كامل را بدست آورد چنآنچه علي ـ عليه السلام ـ فرمودهاند:
«از قرآن براي بيماريهاي خود شفا طلب كنيد و براي حل مشكلات خويش به آن استعانت بجوييد چه اين كه در قرآن شفاي بزرگترين دردهاست كه آن درد كفر و نفاق و گمراهي است».[3]
و نيز در همين دين تأكيد بسيار رفته است به اين كه اطمينان قلبي شما انسانها در گرو ياد الهي است.
الا بذكر الله تطمئنّ القلوب؛«آگاه باشيد كه با ذكر و ياد خدا دلها آرامش مييابد».[4]
پس تنها ملجأ و پناهگاه واقعي، اتصال قلوب به عالم لاهوت و سپردن دل به دست صاحبدل و توجه كامل به خالق قادر است تا اين كه خود را بدان وابسته بيند
و از غير او دل بركند و پاسخ اصلي و برآوردن همه نياز و فقر خود را در بينيازي و غناي او يابد و هدايت خويش را در عمل به دستورات و تعاليم او بداند
و تعديل شخصيت و تكميل انسانيت خود را در انس و آشنايي با تعاليم قرآن و دستورات اسلام جستجو نمايد.
انسان موجودي است كه در زندگي خود، خواه ناخواه با اضطراب و نگرانيهايي روبروست.
اين نگرانيها براي برخي محدود به مسائل مادي است و گاهي از اين حد گذشته و جنبه غير مادي و معنوي هم پيدا ميكند.
اين حالت گاهي برخي از انسانها را چنان به خود مشغول ميدارد كه تمام عمرشان را در بر ميگيرد و با همان حالت از دنيا ميروند و در برخي ديگر،
مدتي از حياتشان را اشغال و زماني سربلند ميكنند كه مدت زيادي از عمرشان سپري شده است.
اما عدهاي از افراد آگاه با تدبير خاص جلوي اين حالات دروني خود را گرفته و ناآرامي دروني خود را آرامش ميبخشند.
براي همه ما اين نكته حائز اهميت بسياري است كه بدانيم عامل اين آرامش چيست و چگونه آن اضطراب به طمأنينه تبديل شده و آرامش تضمين و تأمين ميگردد.
آري خداوند با يك جمله كوتاه و مختصر پاسخ اين سؤال را دادهاند كه: «بدانيد با ياد خدا دلها آرام ميگيرد».
اما بايد گفت كه اين كلام الهي براي بسياري از افراد حتي تحصيل كردههاي ما شايد مبهم بوده و تفسير آن روشن نيست.
علامة طباطبايي (ره) صاحب تفسير ارزشمند الميزان در تبيين و تفسير اين آيه ميفرمايند:
«در اين آيه و كلام الهي تذكر و توجهي براي مردم است كه قلبها را متوجه و متمايل به ياد و ذكر او سازند.
زيرا هيچ تلاش و همتي براي انسان در زندگيش نيست مگر براي رسيدن به سعادت و نعمت و هيچ ترسي ندارد
مگر ترس از افتادن در بدبختي و سختي و شقاوت و خداوند تنها سبب و يگانه عاملي است كه امور خير در دست اوست و نيز همه خوبيها به او بر ميگردد. و او قادر بر بندگان و ضامن سعادت ايشان است.
پس توجه و اعتماد و اتصال به او موجب نشاط و شادابي و كمال مطلوب است. پس قلبها به ياد او از نگرانيها و اضطرابات مطمئن ميشوند و تسكين مييابند».[1]
در روايت وارد شده است كه وقتي اين آيه (آيه 28 سورة رعد) نازل شد پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به اصحابش فرمود آيا ميدانيد معني اين آيه چيست؟
اصحاب گفتند خدا و رسولش بهتر ميدانند.
فرمود: «كسي كه خدا و رسول او و اصحاب پيامبر را دوست بدارد». و در روايت ديگر دارد كه «خدا و رسول و اهل بيت و پيروان و شيعيان ما را دوست داشته باشد».[2]
نماز بارزترين مصداق ذكر خدا
ذكر در لغت به معناي حفظ مطالب و معارف آمده با اين فرق كه حفظ به معناي بدست آوردن در ابتداي امر گفته ميشود و ذكر به ادامه و حاضر داشتن آن. كه آن حضور گاهي قلبي است و گاهي قولي و به همين خاطر ذكر را به دو قسم قلبي و زباني تقسيم كردهاند.[3]
و اما مصداق ذكر: براي ذكر افراد و مصاديق زيادي در قرآن و سنت بيان شده است ولي آنچه از فحص و بررسي در آيات و روايات بدست ميآيد
اين است كه نماز، فرد واقعي و مصداق حقيقي ذكر الهي است چون نماز دستوري است كه در همة شرايع و اديان الهي جزء فرائض و واجبات بوده است
و خداوند در قرآن كريم تصريح كرده است كه مراد از ذكر الهي، نماز است.
اَقِم الصلاة لذكري؛ «نماز را به پا دار تا به ياد من باشي».[4]
و در آيه ديگر ميفرمايد:
و لذكر الله أكبر؛ «نماز بزرگترين ذكر الهي است».[5]
اين كه نماز را برتري مصداق ذكر خدا ياد كرده شايد بدين جهت باشد كه در حال قيام به نماز، نفس آدمي در اثر توجه به مبدأ اعلي و خالق يكتا از اضطراب دروني دور شده و سختيها و ناملايمات را از ياد ميبرد.
و شايد وجه كمك گرفتن از نماز در آيه
استعينوا بالصبر و الصلاة؛«يعني از صبر و نماز استعانت بجوئيد»[6]
همين باشد. در تفسير آيه 91 سوره مباركه مائده
«انما يريد الشيطان أن يوقع بينكم العداوة و البغضاء في الخمر و الميسر و يصدكم عن ذكر الله و عن الصلاة فهل انتم منتهون»؛
«شيطان ميخواهد در ميان شما به وسيله شراب و قمار عداوت ايجاد كند و شما را از ذكر خدا و نماز بازدارد آيا خودداري خواهيد كرد».
گفته شد كه: «به اين دليل خداوند در اين آيه نماز را جداي از ذكر خدا اسم برد ـ با توجه به اين كه نماز هم ذكر خداست ـ كه نماز فرد كامل از ذكر الهي است
و خداوند اهتمام بيشتري به امر آن دارد و در روايت صحيح هم وارد شده كه نماز پايه و ستون دين است».[7] و نيز از كلمه «موقوت» در آيه 103 سورة مباركه نساء كه فرمود:
ان الصلاة كانت علي المؤمنين موقوتاً؛
«استفاده ميكنند كه وقت در نماز كنايه از ثبات و تغيير ناپذير بودن اين فريضة الهي است يعني نماز يك فريضة ثابتي است كه در هيچ حال ساقط نميشود
و هرگز تبديل به چيز ديگر نميگردد آن طور كه مثلاً روزه در مقام اضطرار تبديل به فديه ميشود».[8]
بنابراين كمترين ترديد در اين مطلب روا نيست كه ياد خدا آرام بخش دلها از همة يأسها و ناآراميها بوده و نماز روشنترين مصداق و فرد اكمل از ذكر الهي است.
نتيجه اين كه نماز تنها عامل بازدارنده از همه لغزشها و تنها تكيه گاه امن و مأمن مستحكم براي انسانها مخصوصاً جوانان است
كه هرگز نفس خويش را از افتادن در مهلكه حوادث مصون نميبينند و شايد به همين سبب باشد كه در كتاب آسماني قرآن كمتر عبادتي چون نماز مورد اهميت قرار گرفته است
تا آن جا كه حدود صد و چهارده مورد اين كلمه در قرآن به كار رفته و در پانزده مورد امر به آن شده است.
و در صدق و درستي ادعاي ما همين بس كه جواني از انصار نماز را با پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به جا ميآورد
و با اين وصف آلوده به گناهان زشتي نيز بود. اين مطلب را به عرض پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ رساندند. حضرت فرمود:
انّ الصلاةً تناهُ يوماً؛
«نمازش او را روزي از اين اعمال پاك ميكند».[9]
-------------------------------------------------------------------------------- [1] . الميزان في تفسير القرآن، ج 11، ص 358. [2] . الميزان في تفسير القرآن، ج 11، ص 370. [3] . مفردات الفاظ القرآن، ص 181. [4] . سوره مباركه طه، آيه 14. [5] . سوره مباركه عنكبوت، آيه 45. [6] . سوره مباركه بقره، آيه 45. [7] . الميزان، ج 6، ص 123، چاپ بيروت (دورة بيست جلدي). [8] . الميزان، ج 5، ص 65، چاپ بيروت. [9] . مرحوم طبرسي، تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 447.
چنآنچه گفته شد نماز انسان را از اعمال زشت باز ميدارد و در قرآن و سنّت عامل دوري از فحشا و منكرات شمرده شده است.
با اين توصيف كه نماز، تنها ذكر الهي است كه اين همه اثر داشته باشد جاي اين سئوال است كه:
پس چرا بسياري از افراد خصوصاً جوانان با اين كه اهل نمازند چنين آثاري در زندگيشان مشهود نيست؟
اگر قرآن ميفرمايد:
ان الصلاة تنهي عن الفحشاء و المنكر؛«همانا نماز از فحشا و زشتي دور ميكند».[1]
پس چرا بسياري از افراد نماز ميخوانند ولي دامان آنان به گناهان و زشتيها آلوده است؟
اگر آثار نماز، نورانيت قلب و طهارت باطن باشد چگونه قلب پاك و طاهر، آلودگي و پليدي را پذيراست؟
در پاسخگويي به اين سئوال عالمان ديني و مفسران، اقوال متعددي را بيان داشتهاند كه به صورت فشرده بيان ميشود.
1. برخي از ايشان در مقام جواب به اين اشكال، در مفهوم و معناي نماز، دقيق شدهاند و گفتهاند كه منظور از نماز در اين آيه كه ميفرمايد:
«نماز بخوان همانا نماز تو را از فحشاء و منكرات دور ميسازد»
به معناي دعاست و مراد دعوت كردن و تشويق نمودن مردم است به امر الهي و معني آيه اين است كه:
قيام كن به دعوت كردن مردم به سوي دستورات الهي كه اين دستور الهي مردم را از فحشاء و منكرات دور ميسازد.
اين قول صحيح نيست چون با ظاهر آيه سازگار نيست.
2. بعضي ديگر قولشان اين است كه: قسمي از نمازها داراي چنين آثاري ميباشند اما همه نمازها چنين انعكاس و بازتابي ندارند.
3. عدهاي از مفسران جواب دادهاند به اين كه: نمازگزار مادام كه مشغول نماز است اثر دوري از گناه در او ايجاد شده و بعد از اقامه نماز اين اثر و فايده مترتب نيست.
يعني اثر نماز كه دوري از منكرات و زشتيها باشد مقطعي و زود گذر است.
4. جواب ديگري كه داده شد اين است كه: نماز مثل يك انسان به نمازگزار گويد از فحشاء و زشتي دوري و اجتناب كن و ليكن لازمه نهي از گناه و زشتي اين نيست
كه مخاطب در مقام عمل مجبور به ترك يا دوري باشد. نهي نماز از نهي خداوند متعال كه بزرگتر نيست.
نهي خداوند موجب ترك از زشتي نميگردد تا چه رسد به نهي نماز.
5. برخي ديگر از مفسرين در دفع اشكال مزبور گفتهاند: نماز را براي اين ميخوانند كه به ياد خدا بيفتند چنآنچه خداوند فرمود:
اقم الصلاة لذكري؛ «نماز را براي ياد و ذكر من به پا دار».
و كسي كه به ياد خدا باشد قطعاً كارها و اعمالي كه مورد رضاي خدا نباشد انجام نميدهد. و اگر كسي را ميبينيم كه نماز ميخواند باز دست به گناه ميزند
او اگر نماز نخواند يقيناً گناه و معصيت بيشتري خواهد كرد. و نماز همين مقدار در او تأثير گذاشته كه گناه و معصيت او را كمتر نمايد.[2]
6. قول آخر سخن علامه طباطبايي (ره) است كه به نظر ميرسد مستدلترين پاسخ به اين اشكال باشد. ايشان ضمن ردّ و كافي نبودن اقوال و پاسخهاي مزبور چنين ميفرمايند:
«آنچه از ظاهر آيات نماز بر ميآيد اين است كه اگر دستور دادهاند به اين كه مردم نماز بخوانند براي اين بوده كه نماز آنان را از فسق و فجور باز ميدارد.
و اين تعليل ميفهماند كه نماز عملي است عبادي كه انجام آن صفتي در روح پديد ميآورد كه آن صفت به اصطلاح، پليسي است غيبي و صاحبش را از فحشاء و زشتي دور ميسازد و قلب و دلش از معاصي و منكرات پاك ميگردد.
پس اثر طبيعي نماز اجتناب از معاصي است به نحو اقتضاء نه علت تامه دوري باشد. يعني اين اثر در همه نمازگزاران وجود دارد اما به نحو اقتضاء نه به نحو عليت.
پس اين كه گفته شد در بعضي افراد و مصاديق نماز اين اثر مطرح است نه در همه نمازها صحيح نيست.
و يا اين كه گفته شود اثرش فقط در حال نماز است نيز قول درستي نيست بلكه اثرش دائمي و هميشگي است و همين طور اقوال ديگر با اين استدلال طرح ميگردند و رد ميشوند
پس نماز اين اثر باز دارندگي را در زندگي نمازگزار به صورت مطلق ايجاد ميكند يعني هم اين اثر كلي است و هم دائمي. اما در حدّ اقتضاء نه در حد علّت تامه.
وقتي اقتضائي شد موانع بايد برطرف گردند تا اثر ظاهر گردد».[3]
پس تخلف آثار دوري و پاكي از رذايل اخلاقي در نماز، زماني است كه موانعي بر سر راه آن بوده باشد. كه آن موانع جلوي تأثيرش را سد كرده است.
بنابراين هر گاه بر درخت نماز، بار و ثمري ننشست كه نمازگزار از آن بهره گيرد بدون ترديد موانعي در آن دخيلاند كه نخست بايد آن موانع را شناخت سپس در رفع آن بايد كوشا بود. در واقع پاسخ صحيح از ميان پاسخهاي ششگانه همين قول آخر است و مطالعه در زندگي قائمين و تاركين به نماز مؤيد همين قول است.
چون آنان كه به نماز اهميت ميدهند نسبت به حلال و حرام الهي مقيدند و كساني كه نسبت به نماز اهميت كمتري قائلند به همان اندازه در مقابل گناهان، حساسيت كمتري از خود نشان ميدهند.
-------------------------------------------------------------------------------- [1] . سوره مباركه عنكبوت، آيه 45. [2] . تفسير الميزان، ج 16، ص 138. [3] . الميزان، ج 16، ص 139.
چنآنچه در اين بخش روشن شد وجود موانع، عامل اصلي عدم ترتب آثار در زندگي نماز گزار است و گفته شد كه آنچه مهم است شناسائي و معرفت آن موانع ميباشد.
لذا در اين قسمت از بحث به اهمّ آن آفات و موانع اشاره ميشود تا شايد با شناخت آن در رفع آنها بكوشيم و آثار نماز را در زندگي و حيات خويش لمس نمائيم.
و اما مهمترين آفات عبارتند از: الف. اكتفا به صورت و ظاهر نماز:
تكيه كردن به صورت نماز و اعتماد به هيأت ظاهر آن، بدون معرفت عقلي و قلبي به اذكار و اوراد و روح و حقيقت نماز، يكي از عوامل مهم عدم تأثيرگذاري آن است.
همان طور كه قبلاً گفته شد مفهوم نماز و حقيقت آن، در ظاهرش خلاصه نميشود بلكه نماز علاوه بر صورت و ظاهر داراي سيرت و باطن نيز هست
يعني حقيقت نماز بسي گستردهتر از تصور عدهاي است كه آن را در حركات ظاهري محدود دانسته و به همان هيأت صوري تمسك و تشبث جستهاند،
آثار نماز به حقيقت و روح آن پيوند و گره خورده است و براي دسترسي و وصول به آن فوايد و آثار چارهاي جز نفوذ به باطن و قيام به حقيقت آن نيست
و در واقع ذكر بودن نماز هم به همين معناست. اما اين كه حقيقت و باطن نماز چيست؟ گفته شد كه حضور قلب، فهم معناي اذكار، تعظيم در مقابل عظمت الهي
و هيبت و عزت آن ذات ربوبي، رجاء و اميدواري از او، اعتراف و اقرار به بيمقداري و ناچيز بودن خويش از معاني باطنيه و مفاهيم كامله نماز است.[1]
چنانچه از امام رضا ـ عليه السلام ـ در اين باب سؤال شد فرمودند: «علّت تشريع نماز اين است كه توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار است
و مبارزه با شرك و بت پرستي و قيام در پيشگاه خداوند در نهايت خضوع و نهايت تواضع و اعتراف به گناهان و تقاضاي بخشش از معاصي گذشته و تعظيم پروردگار».[2]
بنابراين توقع دست يابي به همة آثار مفيده كه موجب صفاي باطن و جلاي دل و دوري بنده از قاذورات و پليديهاي اخلاقي ميگردد با صرف انجام حركات ظاهريه،
انتظاري غير منطقي و عقلي مينمايد چون اكتفا به ظاهر و غفلت از اين كه چه ميگويد و با كه سخن ميگويد و چه ميخواهد و حمد و ثنائي كه بر زبان ميآورد
چه معنايي در بر دارد چيزي از اثار نماز را بر نميتابد.
اين گونه نمازگزاران مصداق بارز كلام عتاب آلود خداوند ميباشند كه فرمود: فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون؛ «اي واي بر نمازگزاران كه دل از ياد خدا غافل دارند».[3]
و يا اين كه رسول گراميش فرمود: هر كس كه نداند و نفهمد كه در نماز چه ميگويد نقصان كرده است.
پس آنچه كه به نماز معني ميبخشد حركات ظاهريه آن نيست بلكه آن روح نماز است كه فرد نمازگزار را تعالي و كمال ميبخشد. باري اين كه نماز چون جميع عبادات داراي قشر و صورت و لب و حقيقتي است.
«مادام كه انسان صورت انسان و انسان صوري است نماز او نيز صوري و صورت نماز است و فايدة آن نماز، صحّت و اجزاء صوري فقهي است در صورتي
كه قيام به جميع اجزاء و شرايط آن كند.
ولي مقبول درگاه و پسند خاطر نيست. و اگر از مرتبه ظاهر به باطن و از صورت به معني پي برد نماز او حقيقت پيدا ميكند پس بر مؤمن به حق و حقيقت
و سالك الي الله به قدم معرفت لازم است كه خود را براي سفر معنوي و معراج ايماني مهيا كند و عوائق و موانع سير و سفر را از خود دور سازد».[4]
ب. عدم اخلاص و حضور قلب:
يكي ديگر از عواملي كه موجب ميشود تا نماز تأثيري در حيات نمازگزار نگذارد و او را در قوس صعود سير ندهد فقدان خلوص و نبود حضور قلب و خشوع باطن است.
اين كه نماز را «ذكر الله» ناميدهاند شايد وجهش اين باشد كه ذكر الله يعني استحضار ياد خدا در دل كه ملازم كمال و سعادت دو سرا و مفتاح فلاح است.
ملاك و ميزان هر عملي در خلوص و حضور است و با توجه به همين نكته است كه امام العارفين و سيد السالكين علي ـ عليه السلام ـ فرمودهاند:
«همانا دو نفر از امت من به نماز ميايستند و ركوع و سجودشان يكي است و حال آن كه مابين آنها مثل مابين زمين و آسمان است».[5]
اگر سؤال شود كه معناي حضور قلب چيست؟ مستفاد از كلام بزرگان و اولياي دين اين است كه:
«حضور قلب يعني فارغ ساختن دل از همه براي عملي كه به آن مشغول است تا اين كه بداند كه چه ميكند و چه ميگويد و تمركز فكر و اقبال به نماز داشته باشد
و اين را خشوع دل نيز ميگويند يعني جميع حواس را متوجه نماز سازد و به جز معبود در دل او چيزي نگذرد و ديگري خشوع جوارح است كه اعمال ظاهري نمازگزار است».[6]
و حضور قلب يعني پرستش و عبادت خداي به نحوي كه گويا تو او را ميبيني و قلب تو تجليگاه اوست و حداقل مراتب آن اين كه فهم كني كه اگر تو او را نميبيني او تو را ميبيند.
اعبدالله كانك تراه و إن لم تكن تراه فإنَّه يراك».[7]
از حضرت موسي ـ عليه السلام ـ روايت شده كه از جانب خدا بر او وحي شد اي موسي چون مرا ياد كني ياد كن و اعضاي تو مضطرب و لرزان باشد و در وقت ياد من
خاشع و با وقار باش و چون مرا ياد كني زبان خود را در عقب دل خود بدار يعني اول به دل ياد كن و بعد به زبان و چون در حضور من بايستي بايست مانند بندة ذليل
و مناجات كن با من با دل ترسناك و زباني راستگو. و از امام باقر ـ عليه السلام ـ حديث شده است كه: نمازهاي بنده گاهي نصف آن بالا ميرود
و گاهي ثلث آن و گاهي ربع آن و گاهي همه آن و بالا نميرود مگر آنچه دل او رو به آن آورد و امر به نافله شده تا نقصاني كه به جهت عدم حضور قلب در نماز به هم رسد تمام كند.
و اين سخن و كلام عرشي امير المؤمنين ـ عليه السلام ـ است كه:
«خوشا به حال آن كس كه خالص كند براي خدا عبادت و دعا را و مشغول نشود قلبش به آن چيزي كه چشمش ميبيند و فراموش نكند ذكر خدا را به واسطة آن
چيزهايي كه گوشش ميشنود و محزون نشود دلش به آنچه كه به غير عطا شده است».
و در سيره سيد الساجدين امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ آوردهاند كه ابو حمزه ثمالي گويد امام ـ عليه السلام ـ را ديدم كه نماز ميگذارد و رداي مباركش از كتف او افتاد او درست نكرد
تا از نماز فارغ شد من آن را به حضرت عرض كردم فرمودند آيا ميداني در خدمت كه بودم به درستي كه نماز به درجة قبول نميرسد مگر به قدري كه دل متوجه او باشد».[8]
بنابراين مستفاد از اخبار و روايات اين است كه نماز بدون خلوص و حضور اگر چه مقبول حق است و از حيث فقهي رفع تكليف ميكند ولي چنين نمازي محرك انسان در طريق وصول و مسير عروج نيست.
يعني اگر كسي نماز بدون حضور قلب اقامه كند به تكليف خود عامل بوده و به همين جهت عقاب و عذاب تارك الصلاه بر او مترتب نيست و به همين دليل به حكم فقهي
مهر صحت بر او ميخورد و ليكن اثر چنين نمازي به همين مقدار است كه فارق ميان او تارك الصلاة است.
پس معلوم شد كه اگر نماز ما آن همه تأثير معنوي و عرفاني را كه در روايات آمده ندارد گيرش در كجاست. رادع و مانع اصلي اين است كه دل به نماز نميدهيم.
اكثر ما راضي هستيم به اين كه نمازي خوانده باشيم تا در زمرة سركشان و طاغيان قرار نگيريم و اين نكته را از آن جهت گوييم كه وقتي به نماز ايستيم بسياري
از كارهاي فراموش شده در اذهان زنده ميشود. تو گويي نماز كليد خاطرات و رمز بازگشايي اوهام و خيالات است.
در غالب نمازهاي ما اين كلام امام خميني (ره) صادق است كه:
«نماز كليد دكان يا چركة حساب يا اوراق كتاب و يا فرصتي براي مشغول شدن به افكار متشتته و خواطر شيطانيه ماست».[9]
«يكي از بزرگان ابتدا به جوالبافي اشتغال داشته است و روزي يك جوال ميبافت و آخر هفته حساب ميكرد و مزد شاگردهايش را ميپرداخت.
روزي به هنگام حساب يك جوال از قلم افتاد آنچه فكر كردند كه آن را به چه كسي دادهاند به خاطرشان نيامد.
غروب نزديك بود و استاد نماز نخوانده بود مشغول نماز شد و در نماز به خاطرش آمد كه آن جوال را به چه كسي داده است.
پس از اتمام نماز شاگردش را خواسته و به او گفت جوال را به فلاني دادهايم. شاگردش گفت: استاد! تو نماز ميخواندي يا جوال پيدا ميكردي؟
استاد از اين واقعه متنبّه شد و مشغول اصلاح خود و قلب خود گرديد».[10]
و نيز در همين باب در شرح حال سيد رضي و سيد مرتضي علم الهدي دو برادري كه از شاگردان وارسته شيخ مفيد (ره) بودند آوردهاند كه سيد رضي به
برادر بزرگ خود سيد مرتضي در نماز جماعت اقتدا نميكرد برادر بزرگتر به نزد مادر شكايت برد و مادر سيد رضي را نصيحت كرد سيد رضي به
توصيه مادر به مسجد برادر آمد و به او اقتدا كرد.
اما در اثناء نماز، نمازش را تمام كرد و از مسجد بيرون رفت، سيد مرتضي نزد مادر آمد و گفت سيد رضي آنچه امروز كرد بدتر از پيش بود مادر ماجرا را از سيد رضي جويا شد.
سيد رضي در جواب گفت: در اثناء نماز ديدم كه برادرم در خون حيض غرق است به ناچار نماز را شكستم چون كه طهارت شرط صحت نماز است،
مادر شرح حال را با سيد مرتضي در ميان گذاشت سيد گفت راست ميگويد زيرا در مسير رفتن به مسجد زني درباره احكام خون حيض از من سؤال كرد به او پاسخ دادم.
اما در اثناء نماز به اين انديشه افتادم كه جوابي كه دادم درست بود يا اشتباه».[11]
پس علم و آگاهي به اين نكته بر همه خصوصاً بر جوانان كه داراي قلبي پاك و باطني صاف ميباشند لازم است كه حضور قلب و اخلاص هر چند
كه شرط صحت نماز نيست ولي شرط كمال آن است و بايد اين مانع كه خواطر غيرالهي و شيطاني در حال نماز است را از بين برده و نمازي با خلوص و حضور قلب بخوانند تا نمازشان آنها را از عالم مُلك به ملكوت پرواز دهد كه معراج المؤمن.
-------------------------------------------------------------------------------- [1] . مرحوم نراقي، معراج السعادة، ص 666. [2] . وسائل الشيعه، ج 3، ص 4. [3] . سوره مباركه ماعون، آيه 6ـ5. [4] . امام خميني، سر الصلاة، ص 22. [5] . بحار الانوار، ج 81، ص 249. [6] . رك: معراج السعاده، ص 666. [7] . بحار الانوار، ج 25، ص 204، روايت 16، باب 6. [8] . رك: سر الصلاه (امام خميني)، ص 36؛ معراج السعاده، ص 668 به بعد. [9] . سر الصلاه، ص 48. [10] . نشان از بينشانها، ص 323. [11] . نشان از بينشانها، ص 323.
