ثقه الاسلام کلینی(متوفای329ق)

[علی اصغر حسین]

   الإسلام   
    
   الإسلام، شیخ المشایخ، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى رازى، از بزرگان شیعه در    غیبت صغرا است    در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجرى از بزرگترین محدثین شیعه به شمار مى‏رفت.  
   در عهد امامت امام یازدهم، در دهى به نام کلین در 38 کیلومترى شهر رى و در خانه‏اى مملو از عشق و محبت به اهل بیت علیهم‏السلام چشم به جهان گشود.  
   یعقوب بن اسحاق که مردى با فضیلت و پاک سرشت بود از همان دوران کودکى تربیت فرزندش را بر عهده گرفت و با زبانِ عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامى را به او آموخت. آرامگاه این مرد متقى در روستاى کلین - نزدیک حسن آباد شهر رى - قرن‏هاست که زیارتگاه شیعیان است.  
   کلینى که خود محدثى بزرگ بود و از شیفتگان مکتب اهل بیت به شمار مى‏رفت، در تعلیم و تربیت وى نقش بسزایى داشت. این مرد دانشمند که «علاّن» نامیده مى‏شد، در سفر حج و در راه زیارت خانه خدا به شهادت رسید. کلینى توانست در دوران کودکى از محضر این عالم شهید و پدر بزرگوارش کسب فیض نموده و با منابع علم حدیث و رجال آشنا گردد. بعد از طى تحصیلات ابتدایى براى پیمودن مدارج کمال انسانى به شهر رى که در آن عصر از مرتبه علمى خاصى برخوردار بود مسافرت کرد.  
   رى که در آن روزگار قلب ایران محسوب مى‏شد، به نقطه برخورد آراء و نظرات فرقه‏هایى چون اسماعیلیه و مذاهبى چون شافعى، حنفى و شیعى مبدل شده بود.  
   در این زمان در ضمن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و نظرات مذاهب و گرایش‏هاى مختلف آشنا شد ؛ بلکه به ماهیت برخى از حرکتهایى که مى‏رفت تشیع را از مسیر خود منحرف کند پى برد. کلینى درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. او معتقد بود علاج این همه نابسامانى، بازگشت به کلام و پیام اهل بیت علیهم‏السلام است.  
   در این برهه از زمان به دور از هر هیاهو مسیر خود را مشخص کرده و تصمیم گرفت به ضبط و فراگیرى احادیث بپردازد.   از اینرو در محضر اساتید بزرگى چون ابو الحسن محمد بن اسدى کوفى زانوى ادب زده و در نوشتن احادیث و بحث و گفتگو پیرامون آنها از خود لیاقت بسزایى نشان داد.  
   کلینى را باید «عصر حدیث» نامید.   در این زمان نهضتى که براى یافتن، شنیدن و نوشتن احادیث و روایات آغاز شده بود، سراسر ممالک اسلامى را فراگرفته بود و در این میان کلینى را مى‏توان یکى از تشنگان پاک باخته علم حدیث به شمار آورد.  
   با شناخت عصر خود و موقعیت زمانى و پى بردن به این مسأله که این عصر گذرگاه تشیع است و اگر احادیث و روایات از این بحران بگذرند براى همیشه تشیع مى‏تواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسیر خود را ادامه دهد ؛ شهر رى را که تازه دوست داران مکتب علوى در آن به قدرت رسیده بودند، با همه زیبائیها و جاذبه‏هایش رها کرده و به سوى قم، شهر محدثان و راویان، هجرت نمود.  
   کلینى به قم مقارن با حاکمیت سیاسى و دینى مردان با فضیلت و با تقوایى بود که از حدیث گویان مشهور زمان خود به شمار مى‏رفتند.  
   قله این هرم، احمد بن محمد بن عیسى اشعرى قرار داشت که تقوا، فضل و عشق او به اهل بیت علیهم‏السلام بر کسى پوشیده نیست.  
   با استفاده از محضر این مرد بزرگ، در کلاس درس استاد دیگرى زانوى ادب زد که به «معلم» شهرت   . معلم کسى است که شیخ طوسى در کتاب رجال خود او را از یاران امام حسن عسگرى علیه‏السلام مى‏شمارد و او را در زمره کسانى مى‏خواند که به خدمت امام یازدهم شرفیاب شده‏اند و او کسى جز احمد بن ادریس قمى نبود.  
   مى‏گوید:" چون این شخصیت برجسته در پیشگاه امام حسن عسکرى تلمذ نموده و استاد شیخ کلینى است به «معلم» شهرت یافته است."  
   در ادامه تحصیل عالم وارسته دیگرى را درک کرد که خود مردى کم نظیر بود. او به محضر   «عبد الله بن جعفر حمیرى»  ، مردى که همه مورخان و علماى رجال و شیفتگان حدیث در مقابل عظمت او سر فرود مى‏آورند. او نیز در    اصحاب امام حسن عسکرى علیه‏السلام قرار دارد و داراى تألیفات فراوان است.   متأسفانه جز کتاب «قرب الإسناد» از این فرزانه روزگار، چیز دیگرى به دست ما نرسیده است. «قرب الإسناد»مجموعه اخبارى است که سند آن به امام معصوم مى‏رسد.  
   بر دانشمندان نامدار مذکور، کلینى از محضر اساتید دیگرى نیز بهره جسته که گذرى بر اسامى آنان خواهیم داشت.  
   چه قم مرکز تشیع به شمار مى‏رفت و جویندگان کلام اهل بیت علهیم السلام را سیراب مى‏کرد، اما عطش سیرى ناپذیر کلینى به زمزم زلال نور این خاندان، او را بر آن داشت تا آن دیار مقدس و حرم منور را به امید یافتن روایات و احادیث ناشنیده ترک کند.  
   این رو او هجرت را آغاز نمود و قم را با تمام ارزشهایش به قصد شهرها و روستاهاى دیگر ترک کرد. کلینى روستاها و شهرهاى بیشمارى را پشت سر نهاد و هر جا محدث یا راوى حدیثى مى‏یافت که حدیثى از اهل بیت را نزد خویش داشت در مقابلش زانوى ادب مى‏زد و پس از مدتى باز کوله بار عشق و صفایش را بر دوش مى‏گرفت و راهى دیارى دیگر مى‏شد.  
   یکى از شهرهایى بود که کلینى به آن قدم نهاد. در آن زمان کوفه یکى از مراکز بزرگ علمى به شمار مى‏رفت. کوفه شهرى بود که ابن عقده در آن حضور داشت. او در حفظ احادیث شهره آفاق بود و بسیارى از شیفتگان علم حدیث را به این شهر بزرگ مى‏کشاند.  
   یکصد هزار حدیث را با سند در خاطر داشت و کتابهاى بسیارى را به رشته تحریر در آورده و یکى از ارزنده ترین آثارش «   ابن   »است.  
   این کتاب، ابن عقده شاگردان امام صادق علیه‏السلام را که حدود 4000 نفر بوده‏اند نام برده و روایات بسیارى را نیز از حضرت امام صادق علیه‏السلام نقل کرده است.  
   کتاب تا زمان شیخ طوسى وجود داشته و متأسفانه پس از آن به سرنوشت برخى دیگر از میراث‏هاى فرهنگى اهل بیت علیهم‏السلام گرفتار شده و مفقود گشته است.  
   پس از کسب فیض از دهها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف سرانجام به بغداد رسید. مدت مسافرت کلینى به درستى معلوم نیست ؛ اما در این شکى نیست که در طول مسافرتها چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویرى از یک عالم شیعه حقیقى در اذهان مردم هر دیار مجسم ساخت که وقتى به بغداد پاى نهاد فردى گمنام نبود.  
   به او افتخار مى‏کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او مى‏نگریستند.  
   و علم و فضیلت او در اندک مدتى شهره آفاق گشت، تا جایى که عامه بزرگان و اندیشمندان معاصر ایشان در مشکلات دینى به او مراجعه نموده و پیروان فرق اسلامى در فتوا به او روى مى‏آوردند. به همین مناسبت به «   الإسلام»   شهرت یافت و او نخستین کسى است که در دوره اسلامى به این لقب مفتخر گردید.  
   و بزرگى کلینى در میان اهل تسنن به قدرى است که ابن اثیر روایتى از پیامبر نقل مى‏کند که فرمود: «خداوند در آغاز هر قرن شخصى را برمى‏انگیزد که دین او را زنده و نامدار نگه‏دارد.» آنگاه به گفتگو پیرامون این حدیث پرداخته و مى‏گوید: احیا کننده مذهب شیعه در آغاز قرن اول هجرى محمد بن على امام باقر علیه‏السلام، در ابتداى قرن دوم على بن موسى امام رضا علیه‏السلام و در ابتداى قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى بوده است.  
   جرأت مى‏توان گفت کلینى نام آورترین و بلند آوازه ترین اندیشمند عصر خود بود. عصرى که اوج تلاش محدّثین و علماى بزرگ و حتى نواب خاص امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف مى‏باشد.  
    
   الاسلام شیخ محمد کلینى با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف که در طول غیبت صغرى 69 سال رابط بین آن حضرت و شیعیان بودند، هم عصر بود.  
   اینکه آن چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر مى‏شناختند، اما کلینى مشهورترین شخصیت عالى مقامى بود که در آن زمان میان شیعه و سنى با احترام مى‏زیست و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام همت مى‏گماشت.  
   طبقات او را به راستى و درستى گفتار و کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار مى‏ستودند طورى که نوشته‏اند شیعه و سنى در اخذ فتوا به او مراجعه مى‏کردند و در این باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. وى در امانت، عدالت، تقوا و فضیلت و حفظ و ضبط احادیث، که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط است، سر آمد روزگار بود.  
   در نظر اندیشمندان‏  
   نجاشى مى‏گوید: "او در زمان خود، شیخ و پیشواى شیعه در شهر رى بود و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است."  
   ابن طاووس گوید: "توثیق و امانت شیخ کلینى مورد اتفاق همگان است."  
   ابن اثیر گوید:" او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگى تازه‏اى بخشید و عالم بزرگ و فاضل مشهور در آن مذهب است."  
   ابن حجر عسقلانى گوید:" کلینى از رؤسا و فضلاى شیعه در ایام مقتدر عباسى است."  
     محمد تقى   )   بحار)   گوید: "حق این است که در میان علماى شیعه مانند کلینى نیامده است و هر کس در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، درمى‏یابد که از جانب خداوند مورد تأیید بوده است."  
    
   الإسلام کلینى از محضر بزرگ مردانى بهره برده که هر یک در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار مى‏رفتند. برخى از آنها عبارتند از:  
   ابو الحسن محمد بن اسدى کوفى‏  
   احمد بن محمد بن عیسى اشعرى‏  
   احمد بن ادریس قمى‏  
   عبد الله بن جعفر حِمیَرى‏  
   احمد بن محمد بن عاصم کوفى‏  
   حسن بن فضل بن زید یمانى‏  
   محمد بن حسن   
   سهل بن زیاد آدمى رازى‏  
   محمد بن اسماعیل نیشابورى‏  
   احمد بن مهران   
    
  ‏اى از فقها و محدثینِ بنام شیعه، که مشاهیر علماى ما در قرن چهارم هجرى در ایران و عراق بوده‏اند از جمله شاگردان کلینى به شمار مى‏روند. بزرگانى چون:  
   ابن ابى رافع‏  
   احمد بن احمد کاتب کوفى‏  
   احمد بن على بن سعید کوفى‏  
   ابو غالب احمد بن محمد زرارى‏  
   جعفر بن محمد بن قولویه قمى‏  
   على بن محمد بن موسى دقاق‏  
   محمد بن ابراهیم نعمانى معروف به ابن زینب (ابن ابى زینب) که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بوده و کتاب کافى را او نسخه بردارى کرده است.  
   محمد بن احمد سنانى زاهرى مقیم رى.  
   محمد بن على ماجیلویه‏  
   محمد بن محمد بن عصام کلینى‏  
   هارون بن موسى‏  
    
   تألیفات گرانمایه ثقة الإسلام کلینى است:  
      کتاب کافى،   معروف‏ترین تألیف کلینى کتاب با عظمت و گرانقدر و نفیس«کافى»است که نه تنها بزرگترین کار اوست ؛ بلکه در جامعه اسلامى کتاب معتبرى در حدیث چون کافى تألیف نشده است.  
  ‏اى است منسوب به امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف که فرمود «الکافی کافٍ لشیعتنا»، کافى شیعیان ما را کفایت مى‏کند.  
   نخستین کتاب از کتب اربعه است.  
   - کتاب رجال‏  
   - کتاب ردّ بر قرامطه‏  
   - کتاب رسائل ائمه علیهم‏السلام‏  
   - کتاب تعبیر   
   - مجموعه شعر، مشتمل بر قصایدى که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام سروده‏اند.  
   از ذوق، خلاقیت و تلاش بى وقفه شیخ کلینى در نگارش و پالایش احادیث عصر شیعه، او ثمره رنجها و مشقت‏هاى علماى عصر خود است. وى پلى محکم و امانتدارى راستین بود که احادیث و روایات علما و استادان عصر خود را به نسل‏هاى آینده منتقل ساخت، و در حقیقت کلینى عصاره عصر خویش است.  
   سخن از کلینى است سخن از تمام زیبائیها، لطافتها و فضیلتهاى زمان اوست. سخن از عزم و اراده تشیع در کسب معارف و علوم است سخن از کافى است. همانگونه که وقتى سخن از کافى است سخن از عطر کلام اهل بیت علیهم‏السلام، سخن از امانت فراموش شده پیامبر است که فرمود: «إنی تارکٌ فیکمُ الثقلینِ کتابَ اللَّهِ و عِترَتی...»  
   در حالى که بیش از 70 سال از عمرش مى‏گذشت و پس از 20 سال تلاش در تدوین کتاب کافى و تحمل رنجها، غربتها و مشقت‏ها، اینک در آستانه ملاقات با معبود و معشوق است. او در خود آرامشى احساس مى‏نمود، آرامشى که نشان از ایثار و از خود گذشتگى و اداى تکلیف او داشت.  
   اگر چه در قفس دنیا مى‏زیست ؛ اما در فضاى بهشت تنفس مى‏کرد، چرا که تمام لحظه‏هاى عمرش را با کلام اهل بیت علیهم‏السلام سپرى کرده بود و در راه اداى فریضه، هر رنجى را به جان پذیرفته بود.  
   329 هجرى قمرى سالى است که سال «تناثر نجوم» نام گرفته است، سال فرو ریختن ستاره‏ها و سالى که آسمان علمِ این دنیاى خاکى بى‏ستاره ماند.  
   در این سال راد مرد بزرگ عالم تشیع در ماه شعبان جهان فانى را وداع کرد. دانشمند نامى بغداد «ابو قیراط» بر پیکر پاکش نماز خواند. شیعیان با دلى پراندوه و با احترام آن مرد خدا را در «باب کوفه» بغداد به خاک سپردند.  
   همین سال با رحلت آخرین نایب امام زمان، «على بن محمد سمرى» غیبت کبراى آن حضرت نیز آغاز گردید.  
   بر او روزى که تولد یافت و روزى که در آسمان دنیاى اسلام چون آفتاب درخشید و روزى که در پیشگاه ذات اقدس الهى بر انگیخته خواهد شد.  
    
    
   <u> ‏ </u> 
   گرانقدر از ابو جعفر، محمد بن یعقوب کلینى رازى از برجسته ترین علماى شیعه در آغاز قرن چهارم هجرى (متوفاى 329 هجرى).  
   کافى شامل مجموعه روایات اصول و فروع دین است که از ائمه علیهم‏السلام روایت گردیده است.  
   کلینى با سفر به شهرها و روستاهاى سرزمین‏هاى اسلامى و ارتباط با روات احادیث و دستیابى به اصول چهار صد گانه شیعه که توسط یاران ائمه علیهم‏السلام نگاشته شده‏اند و با ارتباط با نواب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف، مجموعه‏اى ارزشمند و اثرى گران‏بها و کتابى معتبر و جامع به نگارش درآورده است.  
   کافى از قدیمى‏ترین و معتبرترین کتاب‏هاى روایى شیعه مى‏باشد که در عصر غیبت صغرى نگاشته شده است.این کتاب توسط یکى از برجسته ترین روات و فقهاى شیعه نگاشته شده است که تا کنون مانند آن نگاشته نشده و در طول بیش از هزار سال پیوسته مورد توجه و عنایت خاص علما و فقهاى شیعه قرار داشته و بزرگان شیعه در منابع مهم روایى و تألیفات ارزشمند خود به آن استناد نموده‏اند.این کتاب شامل روایات پیامبر و اهل بیت آن حضرت علیهم‏السلام است که در آن به علوم و معارف اسلامى به بهترین شکل اشاره شده و با ترتیبى زیبا ارائه شده است.  
   کتاب فاصله زمانى کمى با اصول معتبر و اولیه شیعه دارد که از آنها گرفته شده و علاوه بر آن از دقت و گزیده گویى بالایى نیز برخوردار است.  
   مفید مى‏فرماید: «الکافی هو من أجلّ کتب الشیعة و أکثرها فائدة».   "   کافى از بهترین کتاب‏هاى شیعه و پر فایده‏ترین آنهاست."  
   اول، محمد بن مکى مى‏فرماید: «کتاب الکافی فی الحدیث الذی لم یعمل الأصحاب مثله»."کتاب کافى، کتاب روایتى است که تا کنون اصحاب و علماى شیعه مانند آن را ننگاشته‏اند."  
   کاشانى مى‏فرماید: «الکافی أشرفها و أوثقها و أتمها و أجمعها لاشتماله على الأصول من بینها و خلوه من الفضول و شینها»."کتاب کافى ارزشمندترین و معتبرترین و کاملترین و جامعترین کتاب از کتب اربعه است زیرا بر خلاف بقیه کتب اربعه، علاوه بر فروع دین و ابواب فقه، شامل اصول دین نیز مى‏باشد و روایات غیر صحیح و ضعیف هم در آن وجود ندارد."  
   ثانى مى‏فرماید: «الکتاب الکافی و المنهل العذب الصافی، و لعمری لم ینسج على منواله، و منه یعلم قدر منزلته و جلالة حاله»."کتاب کافى آبى شیرین، زلال و گواراست و به جان خودم سوگند که همانند آن نگاشته نشده است و از ارزش کتاب مى‏توان به منزلت و جلال و بزرگى مؤلف آن نیز پى برد."  
   مجلسى مى‏فرماید:   «أضبط الأصول و أجمعها، و أحسن مؤلفات الفرقة الناجیة و أعظمها». "کتاب کافى با ضابطه‏ترین و کامل‏ترین کتاب روایى و بهترین و بزرگترین تألیف مذهب بر حق شیعه است."  
   کلینى این کتاب را به درخواست یکى از دوستان خود به نگارش درآورده است.وى در مقدمه کتاب مى‏فرماید:" برادرم، امورى را فرموده بودید که بر شما مشکل گشته و حقایق آنها را نمى‏دانید چرا که روایات مختلفى درباره آنها وارد شده و اختلاف روایات نیز به دلیل اختلاف علل و اسباب آن است و کسى که بتوانى با او مذاکره و مباحثه نمایى نیز در اختیار ندارى و گفته بودى دوست دارى کتابى داشته باشى که شامل تمام علوم و معارف دین باشد و دانشجو و دانشمند نیز بتوانند به آن مراجعه نمایند و از آن علم دین را فرا گرفته و به آن عمل نمایند و آن گرفته شده از روایات صحیح از ائمه علیهم‏السلام و سنت هاى پا برجایى باشد که به آنها عمل مى‏شود و واجبات الهى و سنت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم به وسیله آنها عمل مى‏شود.و گفته بودى که امید وارى به یارى و توفیق خداوند این کتاب وسیله‏اى گردد براى مراجعه دیگر برادران و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام و موجب راهنمایى آنها گردد.....و خدا را شکر که نگارش کتابى را که درخواست نموده بودید آسان ساخت و امیدوارم که همانگونه باشد که انتظار داشتید و اگر کوتاهى در آن باشد، در خیر خواهى خود هیچ کوتاهى نکرده‏ام چرا که نیت خیر براى برادران دینى و اهل مذهب حق واجب است.به امید آنکه ما نیز در ثواب کسانى که آن را فرا گرفته و به آن عمل مى‏کنند در این زمان تا پایان دنیا شریک باشیم."  
     
   ویژگیهاى مهم این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:  
   - هم عصر بودن مؤلف آن با سفراى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف و دسترسى داشتن وى به آنها است.خصوصا که سفراى آن حضرت در شهر بغداد بودند و کلینى نیز در آن شهر بوده و سال وفات وى مصادف با سال وفات آخرین سفیر امام عصر ارواحنا له الفداء على بن محمد سمرى بوده است.  
   - مؤلف در این کتاب مقید به ذکر کل سند تا امام معصوم علیه‏السلام است و این خود ارزش و اعتبار خاصى را به روایات کتاب مى‏دهد.  
   - در این کتاب روایات به ترتیب اعتبار آورده شده‏اند و روایات اول هر باب از جهت سند و اعتبار از درجه بالاترى برخوردارند.  
   - این کتاب شامل تمام علوم و معارف اسلامى است که از اهل بیت علیهم‏السلام روایت شده و به دست مؤلف آن رسیده و شامل اکثر مباحث عقیدتى و فقهى است.  
     
   کافى شامل بیش از 16 هزار روایت است که این تعداد روایت از تمام روایات صحاح سته نیز بیشتر است.  
   شرح هاى که بر کتاب شریف کافی زده شده است :  
   جامع الأحادیث و الأقوال نوشته شیخ قاسم بن محمد بن جواد بن الوندى متوفى بعد از سال 1100 هجرى.  
   الدر المنظوم من کلام المعصوم نوشته شیخ على بن محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانى، درگذشته 1104 هجرى.  
   شرح ملا صدراى شیرازى، درگذشت 1050 هجرى.  
   مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول نوشته علامه مجلسى، درگذشته به سال 1110 هجرى.  
   الوافی نوشته فیض کاشانى متوفاى 1091 هجرى.  
    
   حواشی ارزشمندی نیز بر این کتاب تحریر شده نظیر:  
   حاشیه علامه مجلسى.  
   حاشیه ابو الحسن شریف فتونى عاملى متوفاى 1138 هجرى.  
   حاشیه سید میر ابو طالب بن میرزا بیک فندرسکى از افاضل اوائل قرن دوازدهم هجرى.  
   حاشیه شیخ زین الدین ابو الحسن على بن شیخ حسن صاحب معالم‏  
   حاشیه شیخ محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانى معروف به شیخ محمد سبط عاملى (درگذشت سال 1030 هجرى)  
     
   مهمترین ترجمه‌هایی که از کتاب شریف کافی شده است:  
   تحفة الاولیاء نوشته محمد على بن حاج محمد حسن اردکانى‏  
   الصافی شرح اصول کافى و شرح فروع کافى نوشته شیخ خلیل بن غازى قزوینى‏  
  ‏  
   این کتاب تحقیقات فراوانى نگاشته شده است مانند:  
   - رموز التفاسیر الواقعة فی الکافی و الروضة نوشته مولى خلیل بن غازى قزوینى‏  
   - جامع الرواة نوشته حاج محمد اردبیلى از شاگردان علامه مجلسى‏  
   - الفوائد الکاشفة نوشته محمد حسین طباطبایى تبریزى‏  
   - البیان البدیع نوشته سید حسن   
   - رجال الکافى حاج سید حسین طباطبائى بروجردى‏