شیخ صدوق(متوفای381ق)

[علی اصغر حسین]

[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]  شیخ صدوق  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (     ) نزد اساتید زیادی از جمله پدرش شاگردی کرد و ادب و فقه را فرا گرفت. پدرش،      الحسن علی بن حسین بن موسی قمی، نیز از فقهای شیعه بود که با حسین بن روح،       امام زمان، نیز ملاقات داشت. او به دعای امام زمان صاحب سه فرزند شد که       صدوق بزرگترین آنها   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]    :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   بن       بابویه قمى معروف به ابـن بابـویه و شیخ صدوق، از مفاخر فقهاى دنیاى شیعه       عالـى مقام در نیمه دوم سده چهارم هجرى است. بعد از سـال 305 هـ .ق، که       امام زمـان علیه السلام از دنیا رفت، شیخ اجل حسین بـن روح نوبختى به       سـوم امام علیه السلام بیـن شیعیان و حضرت گردید. على بـن بابـویه قمى پدر       که از علماى قـم بـود، وارد بغداد شد، و چون تا آن زمان صاحب فرزنـدى      ، و از ایـن نظر رنج مـى برد لذا فرصت را مغتنم شمرد، و ضمن نامه اى به       روح نوبختى، از او تقاضا نمـود که در حیـن شرفیابـى به محضر آقا امام زمان       نامه او را به آن حضرت تقدیم   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   در آن نامه اشتیاق خود را       پسرى ابراز کرده بـود، و    امام زمان علیه السلام هـم به او رسید که       تو دعا کردیـم و عنقریب خـداوند پسرى و یا پسرانـى فقیه و پاک سرشت به       داد.   به ایـن ترتیب عنایت الهى شامل حال وى شده و دعاى حضرت حجت علیه       سـال 311 هـ.ق بـا تـولـد شیخ صـدوق تحقق یافت. اسنـاد ایـن روایت معتبـر است،      شیخ صـدوق خـود در کتـاب گرانقدرش کمال الدین آورده است و شیخ طـوسـى       غیبت صفحه 195 ایـن حـدیث را آ ورده است. همچنین ایـن حدیث را دانشمند       شیخ نجاشى در کتاب خـود صفحه 184 نقل کرده   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]    :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   در       پـس از فرا گرفتـن علـوم مقـدماتـى، علـم حـدیث و فقه را از مفاخـر فقها       قـم همچون پدرش على بن بابویه و محمد بن حسـن بـن ولید، پیشواى فقهاى قم،      بن على بن ابراهیم قمى، حسیـن بـن ادریس قمى و دیگران آموخت و چون در       شیعى آل بویه به سر مـى برده و آنها بر قسمت اعظم دنیاى اسلام تسلط       منظور دیـدار مشایخ دیگـر در سایر نقاط شیعه نشیـن، و سیـر و سیاحت به       و درازى همت   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   صدوق در سال 347 هـ .ق، در رى از ابو       بـن احمد بن علـى اسدى معروف به ابـن جراده بردعى حدیث فراگرفت و در سال       .ق، در نیشـابـور ازمحضر علماى آن سـامـان استماع حـدیث نموده مانند: ابـو       بـن احمد بیهقـى، عبـد الرحمـن محمد بـن عبدوس و همچنیـن در مرو از       ابـو الحسن محمد بن على بن فقیه و ابو یوسف رافع بـن عبدالله به اخذ       یافت که در کـوفه، مکه، بغداد، بلخ و سـرخـس استماع حدیث داشته است. در    347    .ق، به تقاضاى رکـن الدوله دیلمى در رى، اقـامت و به رهبـرى علمـى و       عصر پـرداخته است. شخصیت علمى و معنـوى او چنان بـود که فقها و       هر جا به نام وى مى رسیـدند از وى با بهتـریـن عبارات یاد مـى کردنـد       عظیـم الشأنى همچون بحر العلوم او را «رئیس محدثیـن» خوانده   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]    :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]  
   شیخ صدوق را نمى تـوان شمرد، ولى دانشمند محقق مرحوم شیخ       شیرازى 252 تـن از آنها را نام برده است که گـروهـى از آنها در       بـوده و عبـارتند   :   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      پدرش على بن بابویه   
2    محمد بن         
3    احمد بن على بن ابراهیم   
4    على بن محمد   
5         بن محمد بن   
6    جعفر بن محمد بن قولویه   
7    على بن احمد        
8    ابو الحسن   
9    ابـو جعفـر محمـد بـن علـى بن   
      ابـو جعفـر محمـد بـن یعقـوب   
11    احمـد بـن زیـاد بـن جعفـر   
12    علـى بن احمد بن عبدالله   
13    محمد بن ابراهیم   
14         بن اسحاق   
15    محمد بن قاسم   
16    حسین بن           [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
  کليني و صدوق    پس از مرحوم کليني نويسنده کتاب ارزشمند اصول کافي، صدوق از بزرگترين محدثان عصر خود به شمار مي‌آيد که علاوه بر ضبط و نقل حديث، در علوم ديگر نيز تبحر داشته و تأليفات بسياري از خود به جاي گذاشته است. صدوق سالها از محضر کليني استفاده نموده و به شنيدن و جمع آوري احاديث ائمه عليهم‌السلام مشغول بوده است؛ اما بر خلاف شخصيت علمي کليني که بيشتر از جهت جمع آوري، بررسي و نقل حديث مشهور است، شيخ صدوق در سه زمينه روايت، مباحث کلام و فقه برحسته و ممتاز بوده است.  
  صداقت در گفتار و روایت    از مسایلی که در علم رجال و شناخت راویان حدیث مطرح و سبب پذیرش حدیث محدثان می‌شود تصریح دانشمندان این رشته علمی به اطمینان و صداقت راوی است. عالمان دینی چنان اعتمادی بر شیخ صدوق داشته‌اند که تعبیر به این که ایشان مورد اطمینان است را توهین به او گفته اند. شیخ صدوق را صدوق نامیده‌اند زیرا در نقل حدیث از ائمه علیهم‌السلام خصوصاً امام صادق و امام باقر علیهما‌السلام از راه درست خارج نشده و در فهم آنها به خطا نرفته است.  
  در کتب فقه و حدیث، شیخ صدوق و پدر بزرگوار ایشان علی بن بابویه را صدوقین می‌گویند اما هرگاه شیخ صدوق گفته می‌شود منظور پسر یعنی محمد بن علی بن بابویه است نه پدر.  
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]  
    :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      شیخ   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      محمد بن محمد بن      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      حسین بن   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      هارون بن        [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]        بـرادرش حسیـن بـن علـى بـن بـابـویه      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      بـرادر زاده       بـن حسیـن بـن بـابـویه      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      حسـن بـن محمـد قمـى (مـؤلف تـاریخ قـم)  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      علـى بـن احمـد بـن عبـاس نجـاشـى (پـدر نجـاشـى)  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      علم الهدى (     )     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      سیـد ابـو البـرکـات علـى بـن حسیـن   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]        ابوالقاسم           [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      محمد بن سلیمان      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]    :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]         است که شیخ صـدوق    جلـد    تألیف کرده است، و در فهرست خـود 40 کتاب       نجاشى 189 کتاب از وى نام برده انـد. بـراى نمـونه چنـد اثـر او را نام        :   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      من لا یحضره        [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کمال الدین و اتمام   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]                    [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب صفات      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتـاب عیـون الاخبـار امـام رضا           [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب مصادقه      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب علل      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب اثبات ولایت على علیه      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب مدینه      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب مقنع در      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب معانى      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب مشیخته      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]      کتاب عیون      [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]     :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]         محمد بـن حسـن طوسى متوفى به سال 460 هـ .ق، که با یک واسطه، شاگرد       بـود، از ایشان به ایـن گـونه یاد مى کند: ابو جعفر محمد بن على بن حسین       قمى، دانشمندى جلیل القدر، بزرگوار، حافظ احادیث بوده و در حفظ و کثرت       حـدیث در میان علماى قـم همانندى براى او دیده نشـده است و قریب به سیصد جلد      . نـابغه بزرگ و فقیه سنت شکـن، مشهور به محمـد بـن ادریـس حلـى متـوفـى       598 هـ .ق، در کتـاب گـرانقـدر «سـرایـر» مـى فرماید: «        ، متخصص اخبار، ناقد آثار، عالم به رجال، حافظ بزرگ حدیث، استاد و       شیخ محمد بـن بابویه   . ابـن شهر آشـوب او را مبـارز قمـى نـامیـده است.       از وى مانند نجاشى یاد مـى کند که نجاشـى وى را وجه الطایفه نامیده است.       فرزند برومند علامه حلـى از وى به شیخ امام نام مى   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   میـان فقهاى بزرگ به ذکـر گفتـار علامه بحـر العلـوم اکتفا مى کنیم که      : ابو جعفر محمـد بن علـى بن    بن مـوسـى بـن بابـویه قمـى پیشوایى       شیعه و ستونـى از استـوانه هاى شریعت   . او رئیـس محدثین و در آنچه       صادقیـن نقل کرده راستگوست. وى با دعاى امام زمان علیه السلام متـولد شـد و       راه به فضیلت و افتخارى بزرگ نایل   .   .  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
  شیخ صدوق و غیبت صغری     از رویدادهای بسیار مهم سیاسی و اجتماعی زمان شیخ صدوق که آثار و عواقب آن دامن گیر بشریت گردید، قطع رابطه ظاهری امت اسلام با امام مسلمانان و فاصله افتادن بین مردم و رهبر معصومشان   . پس از شهادت امام حسن عسگری در سال 260 ه. غیبت صغرای امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) آغاز گشت و تا سال 329 ه. ادامه داشت در طی این مدت افرادی بین آن حضرت و مردم به عنوان نائبان خاص، رابطان امام با مردم بودند. نواب امام در طول غیبت صغری چهار نفر بودند که از سوی امام عصر (عجل الله تعالی فرجه) به این سمت منصوب می‌شدند. شیخ صدوق در اوائل نیابت سومین نائب، حسین بن روح در حدود سال 305 دیده به جهان گشود؛ بنابراین تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری می‌زیسته و دوران نیابت 2 نفر از نواب خاص امام زمان را درک کرده است که این خود از عوامل بسیار موثر در پیشرفت و تکامل علمی و خصوصاً معنوی صدوق بوده و توانسته خود را به بلندترین قله‌های نورانی علم و معنویت برساند.  
  عصر حدیث     صدوق را باید عصر حدیث    دوره‌ای که با حرکت علمی کُلینی آغاز و با تلاش‌های پیگیر و بی‌وقفه صدوق ادامه یافت. شیخ کُلینی با این حرکت علمی جدید، مکتب حدیث نگاری اهل بیت علیهم‌السلام را آغاز کرد و دیگران از جمله شیخ صدوق بنای مستحکم ضبط و نشر حدیث را بر آن بنیان نهادند. صدوق برای ادامه راهی که کُلینی در آن قدم نهاده بود سفرهای علمی بسیاری انجام داد و کوشش‌های بی‌شماری کرد.  
  هجرت به شهرری     صدوق از کسانی است که برای جمع آوری احادیث امامان معصوم علیهم‌السلام به مسافرت‌های بسیار رفته است.   در این سفرها از استادان بزرگی استفاده کرده و خود نیز به تدریس و بحث می‌پرداخته است. صدوق برخی از کتاب‌های خود را در این سفرها تألیف کرده است. از جمله سفرهای شیخ صدوق سفر به شهرهای بخارا، نیشابور، طوس، اصفهان و بغداد بوده است.  
  صدوق سرانجام به دعوت صاحب بن عباد نخست وزیر دولت آل بویه در زمان رکن الدوله دیلمی و مردم شهرری به آن شهر آمده، تشکیل حوزه و کلاس درس داد و به تدریس فقه و احادیث اهل بیت علیهم السلام مشغول گردید.  
  یکی از حوادث مهم دوران زندگی شیخ صدوق روی کارآمدن سلسله ایرانی و شیعه مذهب  «آل بویه»  بود که بر بخش بزرگی از ایران، عراق و جزیرة العرب تا مرزهای شمالی شام فرمان می‌راندند. وی در این هنگام از قم به ری آمده و به درخواست «رکن الدوله دیلمی» در آنجا رحل اقامت گزید. به نظر می‌رسد علت اصلی این دعوت و عزیمت، خلایی بوده که پس از هجرت شیخ کلینی از ری به بغداد و سپس رحلت او پیش آمده بود و در حقیقت، وجود شیخ صدوق در ری می‌توانست منشا برکات فراوان باشد.  
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]    :     [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   ابو       بـن بابـویه قمـى معروف به شیخ صـدوق پـس از هفتاد و چند سال زندگانى       انجام مسافرتهاى طـولانـى و    300 جلـد    بـا ارزش، سـرانجام در سال       .ق، در شهر رى چشـم از جهان فـرو بست و آرامگاهـش امروز در شهر رى به نام       مشهور و زیارتگاه مردم مسلمان   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]  آشکار شدن پیکر مطهر شیخ صدوق  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   شیخ صدوق، درگذر زمان به خاطر حمله مغولان و جنگهای خوارزمیان       و همچنین به علت حوادث مختلف چندین مرتبه خراب و ویران شد و سالها در      ‌های خاك پنهان گردیده   .  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   حدود سال 1238      ، سیل عظیمی آمد و تمام اراضی مزروعی و باغات اطراف شهرری را آب فرا گرفت       از مناطق را تخریب نمود كه در این حادثه، واقعه عجیبی نیز اتفاق افتاد و       سالیانی طولانی قبر مطهر شیخ صدوق منكشف شده و بدن شریف وی تازه و معطر و       و بدون هیچگونه تغییر و عیب و نقصی هویدا گردید كه تفصیل این واقعه را       بزرگان در كتب خود،   :  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   در كتاب روضات،      در كتاب قصص العلمأ، مامقانی در كتاب تنقیح المقال، خراسانی در كتاب      ، قمی در كتاب فوائد الرضویه و رازی در كتاب اختران فروزان ری و همچنین       كتب مرحوم صدوق، از جمله كتاب كمال الدین صدوق و مقدمه كتاب خصال صدوق      ‌  .  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   كه برای بازرسی و جستجو به آنجا      ، جسدی را مشاهده كردند كه تمام اعضاء بدن آن سالم و تازه به نظر می‌رسید       عیب و نقصی در آن دیده نمی‌شد، و با صورتی نیكو        !  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   شرح واقعه چنین   :  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]        در اطراف شهرری، یكی از باغاتی بود كه در آنجا زراعت می‌كردند. اتفاقا       آمد و تمامی اراضی مزروعی را آب فراگرفت و بسیاری از مكانها را        .  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   اثر آب باران، حفره و شكافی عمیق، در       نیز پدید آمد. هنگامی كه به اصلاح و مرمت این قسمت مشغول بودند، سردابی       كه آب قسمتی از آن را تخریب كرده   .  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   كه       و جستجو به آنجا وارد شدند، جسدی را مشاهده كردند كه تمام اعضأ بدن آن       تازه به نظر می‌رسید و هیچگونه عیب و نقصی در آن دیده نمی‌شد، و با صورتی       بود! و هنوز اثر خضاب كردن بر ناخنهایش مشهود بود! و ناخنهای یك دست       و ناخن دست دیگر را نگرفته بود و محاسن شریفش روی سینه‌اش ‍ ریخته بود و       سالم و تازه بود كه چنین به نظر می‌آمد تازه از حمام بیرون آمده است و      ‌های نخ پوسیده كفن كه از هم گسسته شده بود در اطراف جسد بر روی خاك        !  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   خبر در شهرری و تهران، به سرعت دهان       گشت؛ و مردم فورا به سلطان وقت اطلاع دادند. به دستور سلطان، سریعا گروهی       و افراد سرشناس و صاحب نفوذ، كه در بین ایشان مرحوم حاج آقا محمد آل       و مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه، حكیم گرانمایه آن روزگار و مرحوم آیة       محمد رستم آبادی و مرحوم علامه سید محمود مرعشی نجفی حضور داشتند؛ انتخاب       بررسی وضعیت در منطقه حضور پیدا كردند و وارد سرداب شدند و پس از تایید      ، برای شناسایی جسد، شروع به تفحص و جستجو   .  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   تفحص و بررسی‌های انجام شده در سرداب، متوجه لوح و سنگ قبری می‌شوند       روی آن چنین نوشته شده   :
   المرقد       المحدث، ثقة الامحدثین، صدوق الطایفه، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن       بابویه   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]   از بررسی‌های كامل و پیدا شدن       نبشته و تایید علمأ و امینان مردم، در صحت و شناسایی جسد مطهر شیخ صدوق،       تردیدی باقی نماند؛ و لذا دستور دادند، سرداب را بازسازی كنند و در آن       و حفره پدید آمده را نیز مرمت كردند و بنایی مناسب بر آن ساختند و به       تزیین و آیینه كاری   .
   آیة الله       كلامی را نیز در ادامه بیان می‌دارند   :  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]       ، علامه سید محمد مرعشی نجفی می‌  :  [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]  
   دست       را بوسیدم و دیدم كه تقریبا پس از نهصد سال كه از مرگ و دفن شیخ      ‌گذرد، دست ایشان، بسیار نرم و لطیف   .   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]
[BLOCKQUOTE][BLOCKQUOTE]         است سرانجام عاشقان و دلدادگان کوی حضرت دوست که مس وجود خود را با       او به طلا مبدل   [/BLOCKQUOTE][/BLOCKQUOTE]