ابن مسعود صحابى معروف پیامبر گفته است : دیوانه كسى است كه درباره هرچه كه ازاو بپرسند نظر و فتوا بدهد [ نمى دانم] سپر داناست .
شگفت نیست اگر به جاى بحث از ارزش علم و فضیلت علماء و مقام دانشمندان از[ آفات علم] و خطرهاى نشسته در كمین[ طالبان علم] سخن بگوئیم .شاید كه توفیق[ پیشگیرى] كه بسى آسانتراست ما را از[ درمان] كه دشوار و مردافكن است آسوده سازد.مگر نه اینكه وطیفه ما پاسدارى از ارزش ها و مكرمت هاست ؟!علم تیغ دو دم است و گاهى دسته خود را هم مى برد.
علم اگر سازنده است سوزنده هم هست .اگر شفا دهنده است [ بیمارى زا] هم مى تواند باشد.اگر[ آفت زدا]است [ آفت زا] هم هست .اگر[ ملاك برترى] است عامل تباهى هم هست .
اگر نیروى پیش برنده و بالا برنده و هدایت كننده است موجب انحطاط و سقوط اخلاقى و دورى از مقام قرب الهى هم هست .پیامبراسلام[ ص] فرموده است :
[ هركه بر علم خو بیفزاید ولى بر هدایتش افزون نگردد از خداوند دورتر مى گردد] 1 . آرى علم كه موجب قرب به خداونداست ممكن است در صورت بروز آفت موجب بعد گردد. این تاثیر متضاد در علم انگیزه اهتمام بیشتر و دقت افزون تر در [آفات علم] است تا در مسیر كسب دانش و تحصیل علم با بصیرت گام بر داریم و لغزشگاههاى راه را بشناسیم و كمینگاههاى ابلیس را شناخته و منفذهاى عبور شیطان را به قلب پیدا كنیم و آنها را ببندیم و آگاه باشیم .اگر به رسالت علم آگاه باشیم و به تعهدات[ عالم بودن] پاى بند درجات رفیع به همراه دارد و گرنه[ دركات جحیم] سرنوشت عالم غیر مهذب و داناى لاقید و آگاه بى تعهداست .
رسول گرامى اسلام (ص) فرموده است:
[ هر علم و دانشى در روز قیامت [ و بال] است مگر براى كسى كه به آن عمل كند] 3 .
در نظام ارزشى اسلام و طبق بیان قرآن سه چیز ملاك ارزش و میزان برترى و فضیلت افراد شمرده شده است :
1- [ جهاد]... (فضل الله المجاهدین ...).
2- [ تقوا]... ( ان اكرمكم عندالله اتقیكم ).
3- [ علم] .
و نیز:[خداوند درجات مومنان و صاحبان علم را بالا مى برد] .
و آنچه درباره ارزش علم و مقام علماء دراحادیث بیان شده به اندازه اى زیاد است كه دراین مختصر نمى گنجد و نه این نوشتار در صدد بیان آنهاست .
كافى است كه شما جلداول[ اصول كافى] جلداول[ محجه البیضاء] جلداول و دوم[ الحیاه] [ منیه المرید] شهید ثانى و دهها كتب حدیث واخلاق را مطالعه كنید تا به یاد آورید كه امامان دین و پیشوایان درباره اهل علم و صاحبان دانش چه گفته اند.وقتى طبق احادیث:
[ علماء همچون شهیدان شفاعت مى كنند]. 7
[ برتری عالم بر عابد همچون فضیلت ماه بر ستارگان است] .و[ جویندگان دانش محبوب خدایند]. 8
[ عالمان تا بقاء روزگار جاویدند اگر چه بدن هایشان از بین رفته باشد]. 9
[ گرانبهاترین افراد داناترین آنان است و بى قیمت ترین مردم كم دانش ترین آنان] . 10
[ نگریستن به چهره عالم عبادت است]. 11
تعظیم واحترام عالم فرض و به دیدار علماء رفتن مستجب است و پاداش طواف خانه خدا دارد و نشستن در محضر عالم براى فرا گرفتن دانش نزد خدااز عبادت هزار شب برتراست] .و[ فرشتگان بالهاى خویش را براى جویندگان علم مى گسترند]. 13
و... دهها تعبیرارزش گذار دیگراز زبان معصومین به بهاى آن گوهر مى توان پى برد.
اینها نشانه ارزش والاى[ علم] و جایگاه منیع و بلند[ عالم] است .
در عین حال باز هم عجیب نیست صحبت كردن از[ آفات علم] ... چرا كه به موازات این ارزشهاى برین و مرتبه والاى دانش پاسدارى ازاین در گرانمایه و گوهر شبتاب وارزش آفرین هم دشواراست و شرائطى را مى طلبد و رعایت نكاتى را لازم دارد كه در غیراینصورت این فروغ به خاموشى مى گراید و این[ ارزش] یا فاسد مى شود یا مورد دستبرد دزدان عقل و دین قرار مى گیرد.
و علم بجاى[ قاتق نان] بودن [ قاتل جان] مى گردد و بجاى[ درمان] [درد] مى آفریند و به جاى[ نوش] [ نیش] مى گردد. و[ نجات] كه نمى دهد [گرفتار] هم مى كند و بار را سبك كه نمى كند سنگین تر هم مى كند و به تعبیر حضرت رسالت در حدیث یاد شده اگر مورد عمل نباشد و راهنما نگردد [ وبال] مى گردد.
و چه دردى بزرگتر از[ چراغ داشتن و بیراهه رفتن] ...
بهتر آنست كه در شناخت آفت هاى علم و عوامل تباهى آفرینى كه در سایه علم به سراغ انسان مى آید به سخن خداوند و گفتار پیشوایان دین استناد كنیم .
كه خداوند آفریدگار ماست وائمه مربیان معنوى واخلاقى ما هستند و كلامشان حجت است و قضاوتشان سند.
اولین آفتی که علم دارد :
1-غرور
غرور، بیهوده طمع بستن، نابجا امیدوار بودن، فریفتن خودخواهى است، خود راخوب پنداشتن، خود رااز خطا واشتباه مبرا دانستن، و از خود راضى بودن است .
مغرور كسى است كه درباره خود نسبت به دارا بودن فضائل یا وارستگى از رذائل قضاوتى غلط دارد و خود را عوضى گرفته است و شخصیتى موهوم براى خود مى شناسد.
مرحوم نراقى مى فرماید:
-
[ غرور تمایل به چیزى است كه با هواى نفس موافق است و طبع انسان به آن شبهه ها و خدعه هاى شیطانى متمایل است . پس كسى كه بخاطر شبهه اى تباه پندارد كه بر خیراست اكنون یا در آینده مغروراست]... 15
كلا قدرت فسادآوراست و زمینه ساز غرور، مگر آنكه انسان قدرتمند مهذب باشد و قدرت مغرورش نكند و بداند كه او [ نیاز مطلق] در برابر ]كمال مطلق] است .به تعبیر قرآن كریم:[ انتم الفقراءالى الله والله هوالغنى الحمید] 16 .
گفتیم كه قدرت و توانائى و احساس بى نیازى سبب ساز فساد و طغیان است :[ان الانسان لیطغى ان راه استغنى] 17 .
[ علم] هم نوعى قدرت است، قدرت بر ادراك مسائل توانائى بحث و بیان قدرت كلام و جدل و نقد واستدلال و اثبات و رد... غرورآوراست .اگر جاهل باشى، احساس نیاز مى كنى و متواضع هستى؛ ولى اگر دانائى و نیمچه معلوماتى دارى چون احساس بى نیازى واستغناء مى كنى زمینه غرور در تو پیدا مى شود.
اگرانسان [ توجه] نداشته باشد همین علم به خاطر غرور آفرینى اش عامل انحطاط مى گردد و عالم فكر مى كند كه علامه است و همه چیز را مى داند واز نظرات دیگران مستغنى است واز آموختن بى نیاز... علمى نیست كه نداند، بحثى
نیست كه در آن صاحبنظر نباشد، میدانى نیست كه در آن نتوانداسب سخن و بحث و نظر بدواند و...از پرسیدن ابا دارد و از تذكرات دیگران مى رنجد.
یكى از سپرهاى حفاظتى انسان [نمى دانم] است .
آنكه به خاطر غرور علمى اش هرگز جمله[ لاادرى] را بر زبان نیاورد روشن است كه گاهى حرف هاى بى مدرك و سخنان خام و نپخته و دروغ هاى بزرگ و بافته هاى بى اساس از او شنیده شود.
ابن مسعود صحابى معروف پیامبر گفته است :
دیوانه كسى است كه درباره هرچه كه ازاو بپرسند نظر و فتوا بدهد [ نمى دانم] سپر داناست .
18
امام صادق[ ع] فرموده است:[
اگراز شما چیزى پرسیدند كه نمى دانستید بگوئید: نمى دانم
] 19 . روشن است كه گفتن این سخن شجاعت و شهامت مى خواهد و در مغرور چنین توانائى نیست .
غرور علمى گاهى موجب رد روشن ترین حقایق مى گردد.
غرور علمى گاهى سبب نپذیرفتن[ حق] و عناد در بحث علمى مى گردد.
غرور علمى گاهى عامل توجیه و اشتباه است .
خوب است از زبان مرحوم سید عبدالله شبر بشنویم كه مى گوید:
- [...برخى از صاحبان علم كه دچار غرورند در عین حال كه اخلاق باطنى را دانسته و به آفت ها آشنایند ولى فكر مى كنند كه ازاخلاق ناپسند بدورند و نزد خداوند والاتراز آنند كه امتحان شوند وامتحان مختص عوام است و هر گاه عوامل و نشانه هائى از كبر و ریاست طلبى و برترى جوئى آشكار مى شود( در مقام توجیه و دفاع از خود) مى گویند:این كبر نیست بلكه عزت دین وابراز شرافت علم و یارى خداو به خاك مالیدن دماغ مخالفان است و هر گاه زبان به بیان حسودانه درباره همردیفان گشوده مى شود آنرا [ حسد] نمى پندارند و مى گویند:این خشم گرفتن بخاطر حق و رد دشمنى و ستم اهل باطل است ... واگر ریا به خاطر آنان بگذرد مى گویند: غرض از اظهار دانش و بیان عمل تشویق مردم براى تبعیت است تا به دین خدا رهنمون شده واز عقاب خدا نجات یابند... شیطان اینگونه كار زشت را در نظرشان زیبا جلوه مى دهد[ 20
در نهایت بایدانسان عالم به این نتیجه برسد كه هنوزالفباى علم را هم فرا نگرفته و بداند كه علوم بشرى فقط توانسته است خراشى مختصر در دیواره عظیم و بلند و پر حجم مجهولات و نادانیهاى بشر ایجاد كند. ****************************************** پاورقى ها
1. من ازداد علما یزدد هدى لم یزدد من الله الا بعدا ( الحیاه
جلد دوم صفحه 276).
2. گلستان سعدى باب هفتم داستان جدال سعدى با مدعى .
3. كل علم وبال یوم القیامه الا من عمل به (نهج الفصاحه - حدیث
2168).
4. هل یستوى الذین یعلمون والذین لایعملون ؟ (زمر9).
5. یرفع الله الذین یعلمون والذین اوتوالعلم درجات (مجادله 11).
6. پیامبراسلام : یشفع یوم القیامه ثلاثه :الانبیاء ثم الشهداء (محجه البیضاء ج 1 ص 16).
7. پیامبراسلام : فضل العالم على العابد كفضل القمر لیله البدر على سائرالواكب .
8. پیامبراسلام :الاان الله یحب بغاه العلم . ( الكافى - ج ص 30).
9. على[ ع] :العماء باقون ما بقى الدهر.. (نهج البلاغه فیض حكمت
139).
10. پیامبراسلام :اكثرالناس قیمه اكثر هم علما واقل الناس قیمه اقلهم علما (سفینه البحار ج 2 ص 219).
11. پیامبراسلام :النظرالى وجه العالم عباده ( الحیاه ج 2ص 225). 12. پیامبراسلام :الجلوس ساعه عند مذاكره العلم احب الى الله من قیام الف لیله ( الحیاه ج 2ص 226).
13. پیامبراسلام :ان الملائكه لنضع اجنحتها لطالب العلم رضى بما یصنع (محجه ج 1 ص 20).
14. كهف آیه 104.
15. جامع السعادات جلد 3 صفحه 3.
16. فاطره آیه 15.
17. علق آیه 6 و 7.
18.ان الذى یفتى الناس فى كل ما یستفتونه لمجنون . (محجه البیضاء ج 1ص 146).
19.اذا سئل رجل منكم عما لایعلم فلیقل : لاادرى . (محجه البیضاء ج 1ص 147).
20.الاخلاق صفحه 119.