فلسفه لعن

[علی اصغر حسین]

 
 فلسفه لعن   
     شيعه دشمنان اسلام و مسلمين و پيامبر(
صلى الله عليه
 
      (  
  اهل بيتش را لعن مى كند؟ آيا واژه لعن و به طور كلّى تبرّى،       گرايى و دشمن تراشى نيست؟ آيا موجب تفرقه بين مسلمانان و در نتيجه،      ّار نمى گردد؟ بهتر آن نيست شيوه اى ديگر پيش روى قرار دهيم، به جاى گلوله از       بگوييم و استراتژى «صلح و سكوت و سلام» را برگزينيم؟ اينها سؤال ها       هايى است كه از طرف مخالفين مطرح مى شود، ونيز گاهى مشاهده مى شود كه در       ها نيز اين سؤال مطرح است كه: چرا ما دشمنان گذشته خود را لعن مى كنيم و       تبرّى مى جوييم؟ در اين قسمت به اين موضوع مهم مى    .   
 
 لعن در لغت   
   اصفهانى مى گويد: «لعن به معناى طرد و دور كردن با غضب است. لعن اگر       خدا باشد در آخرت به معناى عقوبت و در دنيا به معناى انقطاع از قبول رحمت       است. واگر از انسان باشد به معناى دعا و نفرين و در خواست بر ضرر       »
.
 (1)  
   مى گويد: «لعن به معناى طرد از رحمت   »  .(2)  
   اثير مى گويد: «اصل لعن به معناى طرد و دور كردن از خداست. و       به معناى سبّ و نفرين   (3)  
   
  در پرتو قرآن و  
 
   متعال در قرآن كريم 37 بار «لعن» را با انتساب به خودش و       بار با انتساب به مردم به كار برده است. و اين حدّبه كار بردن اين واژه فى حدّ      دليل بر مشروعيت لعن از حيث اصل اوّلى است. و در قرآن هيچ موردى وجود       ازلعن نهى شده باشد، در حالى كه از سبّ نهى شده است; آن جا كه مى     
 "  
 َلاتَسُبُّوا الَّذينَ     َدْعُونَ مِنْ دوُنِ اللهِ فَيَسُّبُوا اللهَ عَدْواً 
 "  
 (4)  ; «   شما مؤمنان به آنان كه       مى خوانند دشنام مدهيد تا مبادا آنان هم از روى دشمنى و جهالت خدا         ».  
   چنين با مراجعه به سنت نبوى پى مى بريم كه پيامبر     
 (   الله عليه   ) 
    «لعن» و مشتقات آن را در      ، حتى در خصوص مسلمانان و برخى از صحابه به كار برده است; نهى هايى كه با       همراه بوده است; به جهت كارهاى زشتى كه از آنها صادر شده بود. با مراجعه       هايى كه در مورد احاديث نبوى نوشته شده پى مى بريم كه بيش از سيصد       
 (   الله عليه   ) 
    ديگران         .(5)  
   
 (   الله عليه   ) 
 : «         شراب، شرابخوار، ساقى، بايع و مشترى آن   )(6)      نيز فرمود: «خدا لعنت كند رشوه دهنده و رشوه       در   »  (7)      نيز فرمود: خدا لعنت كند ربا       و دهنده و نويسنده و شاهد...   (8).  
   
     راغب، ص471،   . 
 
 
     البحرين، ج6،   .   
 
    ، ج 4 ص   .   
 
       (6) آيه   .   
 
     اطراف الحديث النبوى، ج6، ص 594    606.   
 
    ابى داود ج 3 ص   .   
 
       احمد ج 2 ص   .   
 
   .    الصغير ج 2 ص   .   
  مصاديق لعن در قرآن كريم  
   مراجعه به قرآن كريم پى مى بريم كه خداوند متعال لعن را در       به كار برده   :  
      در مورد ابليس; آن جا كه مى   :
"
 
 َإنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتى إِلى يَوْمِ الدِّينِ 
 "  
 (1); «   لعنت       تا روز   ».  
      در مورد عموم كافرين; آن جا كه مى   :
"
 
 َّ اللهَ لَعَنَ الْكافِرينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ     َعيراً 
 "  
 ;(2) «   خداوند لعنت كرده كافران را و براى آنان جهنم را آماده نموده   ».  
      در مورد اهل كتاب به طور عموم و يهود به طور خصوص; آن جا         :
"
 
 ُعِنَ الَّذينَ     َفَرُوا مِنْ بَنى إِسْرائِيلَ عَلى لِسانِ داوُدَ وَعيسَى بْنِ     َرْيَمَ 
 "  
 ،  (3) «   شدند كسانى كه از بنى اسرائيل كافر شدند، به زبان داود و عيسى بن   ».  
      مواردى كه لعنت بر عنوان عامّى وارد شده، كه قابل انطباق       است;   :  
  ) عنوان   :
"
 
  لَعْنَةُ اللهِ عَلَى الظّالِمينَ 
 "  
 ;(4) «   باش لعنت خدا بر ظالمان   ».  
  ) عنوان   :
"
 
 َالْخامِسَةُ أنَّ لَعْنَةَ اللهِ عَلَيهِ إنْ كانَ مِنَ     ْكاذِبينَ 
 "  
 ،  (5) «   بار پنجم قسم ياد كند كه لعنت خدا بر او باد اگر       گويان   ».  
  )عنوان ايذاى  
  الله       
 :

 
 َالَّذينَ     ُؤْذوُنَ اللهَ وَرسُولَهُ لَعَنَهُمَ اللهُ فِي الدُّنْ     َالآخِرَةِ 
  
 ;(6)    كه خدا و رسول را اذيت مى كنند خداوند آنان       دنيا و آخرت مشمول لعنت خود قرار داده   .  
  ) عنوان رمى محصنات به   :
"
 
 ِنَّ الَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ     ُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَالآخِرَةِ 
 "  
 (  (7)   «   كه به زنان با ايمان و پاك دامن بى خبر از       تهمت بستند محققاً در دنيا و آخرت ملعون   ».  
   ) عنوان قتل   :
"
 
 َمَنْ يَقْتُلْ مُؤمِناً مُتَعَمِّداً فَجززاءُهُ جَهَنَّمُ خالِداً      وَغَضَبَ اللهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذابَاً     َظيماً 
 "  
 (8)  ; «   مؤمنى را به عمد بكشد مجازاتش آتش جهنم است كه در آن جاويد معذب خواهد   .    بر او خشم و لعنت كند، و عذابى بسيار شديد برايش مهّيا   ».  
  ) عنوان   :
"
 
 َعَدَ اللهُ الْمُنافِقينَ وَالْمُنافِقاتِ وَالْكُفّارَ نارَ     َهَنَّمَ خالِدينَ فِيها هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللهُ وَلَهُمْ عَذابٌ     ُقيمٌ 
 "  
 (9)  «   مرد و زن از منافقان و كافران را وعده آتش دوزخ و خلود در آن داده، همان       كيفر آنان كافى است، و خدا آنان را لعن كرده و براى آنان عذاب ابدى   ».  
  ) عنوان فساد و قطع   :
"
 
 َهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الاَْرْضِ     َتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمْ اللهُ فَأَصَمَّهُمْ     َأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ 
   (10) 
 «   منافقان اگر از فرمان خدا و طاعت روى       در زمين فساد و قطع رحم كنيد باز هم اميد داريد؟ اينان همين منافقانند كه       را لعن كرده و گوش و چشمشان را كور   .  
 
    (38)       
 
       (33) آيه   .   
 
       (5) آيه   .   
 
       (11) آيه   .   
 
       (24) آيه   .    
   
 
  
  لعن و تبرّ  
   روايات اسلامى به حبّ و بغض توجّه خاص شده است; چه در سطح كلىّ،       كه مى فرمايد: «هل الإيمان إلاّ الحبّ و   (1)  ;    دين غير از حبّ و بغض است»، و چه در مورد و مصداق خاص، همانند آن كه       
 (   الله عليه   ) 
    علىّ 
 (     ) 
    فرمايد: «يا علىّ     ّك ايمان و بغضك   (2)      على!       ايمان و بغض تو نفاق   .  
   چه دليل اين همه به حبّ و بغض تأكيد مى شود؟ اين سؤال را با       نكته توضيح خواهيم   :  
      مى دانيم كه حبّ و بغض دو نيروى بسيار عظيم است كه اگر در حدّ      در وجود انسان يافت شود، اثر بسيار عظيمى خواهد داشت; مثلا كسى كه محبّت       به جهت آن كه مظهر همه خوبى هاست در دل داشته باشد، اين در حقيقت بيانگر عشق      ّت او بخوبى هاست و اين عشق و محبّت نيروى بسيار عظيمى است كه مى تواند تمام       در اختيار گرفته و به سوى محبوب اصلى ـ كه همان خداوند متعال است ـ سوق دهد.       همان كمال و سعادت مطلوب انسان   .  
      از طرفى ديگر، بغض نيز در صورتى كه در دل انسان نسبت به يك نفر       شقى به وجود آيد، در حقيقت در وجود انسان تمام نفرت ها جمع مى شود تا از       بيزار شود، و اين در حقيقت بيزارى از بدى هاست و از هر چه كه انسان را از       مى   .  
      اسلام بر خلاف برخى اديان، مانند سكه دو رويى است كه به       اجتماعى به هر دو امر مهمّ (تولّى و تبرّى) سفارش كرده است. انسان نمى       و بد و يا مظهر خوبى ها و بدى ها، را با هم دوست داشته باشد، زيرا دو امرِ       .  
      روان شناسان نيز بر اين امر مهم تأكيد دارند كه بهترين راه (      خصوصى) براى تشوق مردم به حقّ و حقيقت و دورى از فساد و بدى ها ارائه       از هر دو طرف است، كه از حيث ادبى و هنرى و روانى اثر بسيارى در       تواند داشته   .  
      حبّ و بغض تنها در قلب نمى ماند، بلكه ظهور و بروز دارد و       با منع شرعى و عقلى مزاحمت نكند اشكالى ندارد، بلكه رجحان هم دارد. اين مطلب       روانى نيز قابل تأمل است، زيرا ابراز و اظهار يك مطلب سبب تلقين در نفس انسان       شدن آن مى شود. از همين رو ابراز تبرّى و تولّى در ساختن شالوده روحى       مؤثر   .  
      تبرّى و تولّى و لعن كردن در حقيقت شعار دادن و اعلان خطر و بشارت   ;    خطر است به مردم كه اى مردم! مواظب باشيد دشمنانى در كمين بوده و هستند       شما را ضايع كرده و شما را از مسير مستقيم منحرف سازند، از آنان پيروى   .    بشارت است به مردم در اين كه: ما الگوهايى بسيار كامل و خوب داريم كه       آنها رفته و از آنان پيروى كنيد، قطعاً به حقّ و حقيقت و لقاى الهى       و اين در حقيقت از مصاديق امر به معروف و نهى از منكر اجتماعى   . 
      اصحاب  
 (   الله عليه   ) 
          توجه خاص مسلمانان اند، زيرا آنان كسانى اند كه آن حضرت را درك كرده و از       شنيده و سيره عملى اش را مشاهده نموده اند. از طرفى، به جهت فداكارى هايى       از آنان در راه حفظ و گسترش اسلام داشته اند قابل تقديرند; از همين       توجه خاص به آنان دارند. از سوى ديگر، كسانى كه سدّ راه پيشرفت       بودند و باعث انحراف در جامعه اسلامى مى شدند، بزرگ ترين ضربه را به اسلام       زده اند، به همين علت است كه الگوهاى خوب و بد از ميان صحابه         .  
 
    ، ج2، ص125، ح5; بحار الانوار، ج66، ص241،       . 
   
 
    الأخبار، ص206; بحار الانوار ج30، ص42،       .   
   اين وصف، به اين نتيجه مى رسيم كه مسئله تولّى و تبرّى و لعن       اجتماعى و از راه هاى سوق دادن مردم به حقّ و حقيقت و دورى از فساد و      . آرى، آنچه در باب لعن از آن نهى شده اين است كه لعن ذكر دائمى انسان باشد،      گونه كه در روايات به صيغه مبالغه از آن نهى شده است. در مصادر حديثى عامه       
 (   الله عليه   ) 
    است كه مؤمن، لعّ      يعنى بسيار لعن كند ـ   .(1)    مرحوم       آن را به لحاظ كمّى وعددى گرفته و حديث را اين گونه معنا كرده است: «      همه را لعنت كند، ولى از لعن مستحقان جلوگيرى نكرده است، وگرنه مى   : «   لاعنين» زيرا بين اين دو تعبير فرقى است كه صاحبان ادب مى   .(2)  
   ممكن است كسى تبرّى را از مستحقّ آن مضايقه كند، در حالى            مى   :
"
 
 َدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ     َعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ     ِنْ دُونِ اللهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ الْعَدَاوَةُ     َالْبَغْضَاءُ أَبَداً 
 "  
 (3)  ; «   شما مؤمنان بسيار پسنديده و نيكوست كه       و اصحابش اقتدا كنيد كه آنان به قوم خود گفتند: ما از شما و بت هاى شما       جاى خدا مى پرستيد به كلّى بيزاريم. ما مخالف و منكر شماييم و هميشه ميان ما       كينه و دشمنى خواهد   ».  
  ّ   نزاع  
   اين است كه بين هيچ مذهبى از مذاهب اسلامى در اصل مسئله       چندانى نيست و فقط برخى از افراد ساده لوح و خشك در اصل مسئله      ، ولى اكثر قريب به اتفاق، اصل جواز لعن را قبول دارند، واگر اختلافى هست       و محلّ لعن   .  
   گونه كه گفته شد، شيعه اماميه لعن را بر برخى از صحابه به       برد كه منشأ فساد در جامعه عصر خود و بعد از آن تا روز قيامت شده اند، و از       كه صحابه، مورد توجه خاص و براى عموم مردم محك دين اند، شيعه اماميه       داند كه با اعلام برائت از آنان مردم را از اين خطر بزرگ آگاه سازد، كه اين       دسته خطر سازند، تا مردم از او و دسته و طرفدارانش دورى گزينند و در راه       اش قرار نگيرند و اين در حقيقت از مصاديق امر به معروف و نهى از        .  
   اهل سنت مى گويند: كارى به صحابه نداشته باشيد، همه را      ، ولو احياناً كار زشتى انجام داده اند، چون اينها واسطه فيض تشريع از       
 (   الله عليه   ) 
    ما مى باشند.       اماميه به اين نكته نيز توجه دارد كه با وجود امامان معصوم و رهبران الهى ـ       توجه خاص خدا و رسول بوده اند ـ قدح و تضعيف و تبرى از برخى صحابه مشكلى       شود. ما ـ همانند برخى از منصفان اهل سنت ـ عدالت كلّ صحابه را قبول نداريم،      ّ آيات و روايات صحيح اسلامى از طريق فريقين، برخى       كارهاى بسيار زشتى انجام دادند كه بعضى از آنها جنبه      ، بلكه سبب انحراف عظيم در جامعه اسلامى شده است از همين رو لعن آنان       را به وجود نخواهد آورد. اين موضوع در بحث «عدالت صحابه» به طور مفصل         .  
 
    .    العمال، ج1، ص146،   .   
 
    .   ّة البيضاء، ج5،   .   
 
    .    (60) آيه   .    
     قرآن و سنت به لعن برخى از   
   اشاره شد كه قرآن كريم لعن را در چهار محور به كار برده است       چهارم از آن مورد نظر ماست، كه با اطلاق لعن بر مورد عام شامل برخى از       شده است، و حتى در برخى از موارد شخص صحابى لعن شده است; از آن جمله اين         :
"
 
 َإِذْ قُلْنَا لَكَ     ِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ     ِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ     َنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلاَّ طُغْيَاناً كَبِيراً 
 "  
 (1); «   رسول ما به       وقتى را كه به تو گفتيم خدا البته به همه افعال و افكار مردم محيط است و       كه به تو ارائه داديم جز براى آزمايش و امتحان مردم نبود، و درختى كه به       قرآن ياد شده و ما به ذكر اين آيات عظيم آنان را مى ترسانيم و لكن بر آنان       كفر و افكار شديد چيزى   ».  
   در ذيل اين آيه مى گويند: مراد از شجره ملعونه در قرآن، شجره       و نسب حكم بن ابى العاص است و مقصود از خواب و رؤيا، رؤيايى است كه  
 (   الله عليه   ) 
    خواب ديدند كه فرزندان مروان       يكى پس از ديگرى بر منبرش مى   ».(2)  
   چنين     
 (   الله عليه   ) 
    موارد زيادى برخى از صحابه را لعن كرده كه از مشهورترين آنها حكم بن ابى العاص،      هر كس در صلب او است.  
 (   الله عليه   ) 
   : «واى بر امّت من از آنچه در صلب   ».(3)  
   بن مزاحم منقرى به سند خود از براء بن عازب نقل مى كند:             بر  
 (   الله عليه   ) 
    شد، حضرت فرمود: «بارخدايا! لعنت فرست بر تابع و   (4)   يعنى بر معاويه و   .  
  لعن نوع و شخص  
   حامد غزالى در مورد لعن قاعده اى را ابداع كرده كه با روايات       منافات دارد، و آن اين كه لعن بر دو نوع است: قسمى از آن جايز است و آن لعن       كلّى است با اوصاف خاص، مثل: «لعنة الله على الكافرين و المبتدعين و       الربا و...» وقسمى ديگر لعن شخص خاص و معين است كه خطر آن بزرگ است، مثل       بگويد: زيد، خدا لعنتش كند و... و اگر بر فرض خواستيد شخص معينى را كه كفر       ثابت شده لعن كنيد، او را با تعليق لعن كنيد، به اين معنا كه اگر توبه      ، خدا لعنتش   (5)  
   تيميه نيز شبيه همين تفصيل را در     
   
    كرده   (6)  
   اين جا ذكر چند نكته در جواب اين دو لازم   :  
      همان طور كه اشاره شد، افراد و اشخاصند كه الگو قرار مى گيرند،      ; از همين رو در اظهار ولايت و برائت نيز بايد افراد مورد نظر   .  
      در رواياتى كه به آن اشاره شد،  
 (        عليه   ) 
    خاص را مورد لعنت قرار داده اند. در روايت است       
 (   الله عليه   ) 
    ماه كامل       بئر معونه را در نمازهايش لعنت مى كرد. و اگر در موردى  
 (   الله عليه   ) 
    لعن نهى كرده است بايد آن       نمود، مانند حديثى كه بخارى آن را روايت كرده كه  
 (   الله عليه   ) 
    موارد متعددى به شارب خمر حدّ      ساخت، ولى از لعن كردن او نهى   (7)           نهى پيامبر به جهت علم حضرت به حسن عاقبت او باشد. خصوصاً آنكه پيامبر       روايات ديگر       لعن كرده   (8)  
      مورد بحث ما در مواردى است كه اشخاص فاسق بر فسق و گمراهى و       بوده و با آن از دنيا رفته اند. ما اين گونه افراد را لعن مى كنيم; كسانى       انحرافاتشان مسير جامعه اسلامى را به گمراهى كشاندند، كه آثارش تا كنون       و بر جاى مانده   .  
      بدى ها را مى توان بر دو نوع تقسيم نمود: يكى آن كه جنبه      ، مثل شرب خمر و غيره، و ديگرى جنبه عمومى دارد كه باعث انحراف جامعه و       دادن آن است، مثل بدعت گذارى در دين، يا اين كه عملى زشت از شخصى صادر شود       مردم الگوست، زيرا سبب تشويق اين عمل زشت مى شود. اگر لعن شخص جايز است در       است نه اول، زيرا نوع اوّل در حقيقت غيبت است، كه اسلام از آن نهى اكيد      . از همين رو در روايات اسلامى آمده است: اگر عالِم فاسد شود، عالَم       گردد.لذا مى بينيم كه قرآن به صراحت شخص معين را مورد لعن قرار داده         :
"
 
 َالْخَامِسَةُ     َنَّ لَعْنَةَ اللهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنْ الْكَاذِبِينَ 
   (9) 
 ; «   بار پنجم قسم       كه لعن خدا بر او باد اگر از دورغ گويان باشد». هم چنين مشاهده مى كنيم       
 (   الله عليه   ) 
  را به طور معيّن      ّص لعن و نفرين مى كند، مانند: ابوسفيان، معاويه   ...  
   تاريخ نيز آمده است كه عمر بن خطاب، خالد بن وليد را به جهت       ابن نويره مورد لعنت قرار   (10)  
    
 (     ) 
    الله       را در روز قتل عثمان لعن و نفرين   (11)          ، عبد الله بن عمر فرزندش را سه بار لعن و نفرين كرده   (12).  
   مى گويد: سه صفت است كه مقتضى لعن است: كفر، بدعت و   .  (13)     
 
     (17) آيه    
 
       فخررازى، ج20، ص237; تفسير قرطبى، ج10،     ، تفسير روح المعانى، ج15،   .   
 
     حاكم، ج4، ص481; صواعق المحرقه،       المنثور، ج4،   .   
 
       صفين،   .   
 
     علوم الدين، ج3، ص133 ـ   .   
 
       الكبرى، ج4،   .   
 
       بخارى، ج8،   .   
 
       الصغير ج2   .   
 
      (24) آيه   .   
 
       طبرى، ج2، ص241; كامل بن اثير، ج3،       ابن ابى الحديد، ج1;   .   
 
     الذهب، ج2،   .   
 
       بيان العلم و فضله، ج16، ص414،       .   
 
     علوم الدين ج 3 ص   . 

 
  لعن نه سبّ  
 
آنچه را كه مورد بحث قرار داده و جواز و رجحانش را ثابت كرديم، لعن و

نفرين بود نه سبّ، زيرا بين اين دو واژه فرق است. سبّ در لغت به معناى شتم و دشنام

آمده است
.(1)
طريحى مى گويد: شتم آن است كه توصيف كنى

چيزى را به صفتى كه در آن نقص است
.(2)
 
   نه تنها اجازه لعن و نفرين را داده است، بلكه آن را امر       داند ولى از سبّ و شتم نهى كرده است; خداوند متعال مى   :
"
 
 َلاَ تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ     ِنْ دُونِ اللهِ فَيَسُبُّوا اللهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْ  ... 
 "  
 (3); «   شما مؤمنان بر       غير خدا را مى خوانند دشنام مدهيد تا مبادا آنها هم از روى دشمنى و جهالت خدا       دهند». ممكن است نهى از سبّ را به صورت مواجهه با كفار و بت پرستان      ، اما در صورتى كه مخفيانه يا نزد مسلمانان باشد اشكالى ندارد; زيرا در       سبّ باعث نمى شود كه آنان نيز، سبّ را در مورد خداوند متعال به كار   .  
   كه امير     
 (     ) 
    كه عمرو بن حمق و حجر بن عدى اهل شام را در جنگ صفين سبّ مى كنند، آنان را       عمل باز داشت و فرمود: «من بر شما كراهت دارم كه بسيار سبّ كننده باشيد،       اعمال آنان را توصيف كرده و احوال آنها را به مردم گوشزد كنيد        ...»(4)   
 
  .   ، ج4، ص330، صحاح اللغه، ج1،   ;    العرب، ج1، ص455 و مجمع البحرين، ج2،   .   
 
  .    البحرين، ج6،   .   
 
  .    (6) آيه   .   
 
  .    البلاغه، ج2، ص211، كلام 201;      ، ص165 و تذكرة الخواص،   .