اعجاز قرآنی، پیشینه و ضرورت

fizikdan3000

امام صادق عليه السلام در اين زمينه مي‏فرمايد: «سنت الهي بر آن جاري است كه

هرگزحق با باطل اشتباه نگردد و هيچ حقي به صورت باطل جلوه ننمايد و هيچ باطلي‏به

صورت حق نمود نكند».يعني حق خود جلوه‏گر است و جاي شبهه نمي‏گذارد.

آن گاه فرمود: «و لو لم يجعل هذا هكذا ما عرف حق من باطل‏» [1] .يعني اگر چنين

نبودكه هم واره حق خودنما باشد و از باطل خود را جدا سازد، هرگز راهي براي

شناخت‏حق از باطل وجود نداشت.بدين معنا كه شناخت‏حق و جدا ساختن آن از باطل‏يك

امر فطري و بديهي است و گرنه معياري براي جدايي حق از باطل وجودنداشت.اين يك

اصل است كه پايه‏هاي تمامي شناخت‏ها بر آن استوار است، از جمله، شرايع و پيام‏هاي

آسماني كه بر دست پيامبران عرضه مي‏شود، حقايق‏آشكاري است كه فطرت پاك، آن

را پذيرا مي‏باشد.

در قرآن آن جا كه از«تحدي‏»و«اعجاز»سخن به ميان مي‏آيد، با جمله و ان كنتم‏في ريب

مما نزلنا علي عبدنا فاتوا بسورة من مثله [2] آغاز مي‏شود.هم چنين آيات ديگر كه

حالت‏شك و ترديد يا به عبارت روشن‏تر حالت تشكيك مشركان و منافقان ومقابله كنندگان با قرآن و اسلام را در نظر مي‏گيرد.
ام يقولون تقوله بل لا يؤمنون.فلياتوا بحديث مثله ان كانوا صادقين. [3] ام يقولون‏افتراه قل

فاتوا بعشر سور مثله. [4] ام يقولون افتراه قل فاتوا بسورة مثله. [5]
لذا مخاطبين به اين گونه هم آوردي خواهي(تحدي)، تنها كساني‏اند كه گفته‏اند:
و اذا تتلي عليهم آياتنا قالوا قد سمعنا لو نشاء لقلنا مثل هذا ان هذا الا اساطير الاولين.
[6]
فقال ان هذا الا سحر يؤثر. [7] و لقد نعلم انهم يقولون انما يعلمه بشر [8] قالوا ما انزل

الله‏علي بشر من شي‏ء. [9]
اين گونه سخنان بي‏رويه هرگز از كساني كه به راستي، ايمان آوردند و از همان‏آغاز

دعوت آن را پذيرفتند، صادر نگشته و هرگز اين گونه تحدي‏ها وهم آورد خواهي‏ها به آنان

متوجه نبوده است، زيرا نيازي نبوده و اينان با فطرتي پاك‏و سرشتي ناآلوده به سراغ

دعوت حق آمدند و آن را يافته و پذيرفتند.اساسا كساني‏از پيامبر اسلام و ديگر پيامبران

درخواست معجزه مي‏كردند كه خواهان ايجاد شبهه‏و حالت ترديد در درون مردم بوده‏اند.
و قال الذين لا يرجون لقاءنا ائت‏بقرآن غير هذا او بدله. [10] و قالوا لن نؤمن لك حتي‏تفجر

لنا من الارض ينبوعا.او تكون لك جنة من نخيل و عنب فتفجر الانهار خلالها تفجيرا.اوتسقط

السماء كما عمت علينا كسفا او تاتي بالله و الملائكة قبيلا.او يكون لك بيت من‏زخرف او

ترقي في السماء و لن نؤمن لرقيك حتي تنزل علينا كتابا نقرؤه.قل سبحان ربي هل‏كنت

الا بشرا رسولا». [11]
حضرت موسي عليه السلام با آن كه عصا و يد بيضاء هم راه داشت، آن را موقعي ارائه

دادكه با انكار فرعونيان و مقابله قبطيان قرار گرفت و از او براي اثبات نبوت خويش‏دليل و

نشانه خواستند.خداوند به موسي و هارون دستور مي‏دهد: فاتيا فرعون فقولا انا رسول

رب العالمين، نزد فرعون رفته به او بگوييد: ما پيامبران پروردگارجهانيانيم‏».فرعون به آنان

گفت: «و ما رب العالمين، پروردگار جهانيان چيست؟».
موسي گفت: «رب السماوات و الارض و ما بينهما ان كنتم موقنين، پروردگار آسمان‏ها

وزمين و آن چه در ميان آن دو مي‏باشد.اگر داراي باور دروني باشيد».يعني اگر به‏درون

خود بنگري، شاهد صدق اين مدعا را در خود مي‏يابي.
فرعون از روي تمسخر به اطرافيان خود روي كرده گفت: «الا تستمعون،

آيانمي‏شنويد»كه موسي چه مطالب ناباوري را مطرح مي‏سازد؟موسي روي به آنان‏كرده

و گفت: «ربكم و رب آبائكم الاولين، پروردگار شما و پدران پيشين شما»نه مانندفرعون كه

دعوي ربوبيت را تنها در اين برهه زماني دارد.
آن گاه فرعون با خشم و تمسخر گفت: «ان رسولكم الذي ارسل اليكم لمجنون، پيامبري

كه به سوي شما فرستاده شده ديوانه‏اي بيش نيست‏».موسي گفت:
«خدايي را كه من مي‏خوانم پروردگار شرق و غرب و آن چه در آن ميانه است‏»كنايه‏از آن

كه ادعاي ربوبيت تو صرفا به جهت‏سلطه بر ملك مصر و رود نيل است و بسي‏محدود و

هرگز با گستره خدايي پروردگار جهان قابل قياس نيست و هرگز سلطه‏محدود با سلطه

نامحدود قابل قياس نيست‏«قال رب المشرق و المغرب و ما بينهما ان‏كنتم تعقلون‏».لذا به

انديشيدن دستور مي‏دهد.اين پاسخ در مقابل نسبت ديوانگي‏است كه فرعون به موسي

داده است.
باز هم فرعون در خشم رفت و قاطعانه بدون هيچ دليل قانع كننده‏اي گفت: «لئن‏اتخذت

الها غيري لاجعلنك من المسجونين، اگر جز من، خدايي برگزيني تو را از (جمله) زندانيان

خواهم ساخت‏».موسي با ملايمت گفت: «اولو جئتك بشي‏ء مبين، گر چه‏براي تو دليل

آشكاري (بر صحت دعوي خويش) بياورم؟!».فرعون گفت: «فات به‏ان كنت من الصادقين،

بياور اگر راست مي‏گويي‏».آن گاه حضرت موسي، عصا و يدبيضاء را ارائه داد«فالقي عصاه

فاذا هي ثعبان مبين.و نزع يده فاذا هي بيضاء للناظرين‏».با افكندن عصا و تبديل آن به

ماري عظيم الجثه و هول‏ناك و بيرون آوردن دست ازآستين و درخشيدن آن با نور سفيدي

خيره كننده، معجزه خود را ارائه داد كه در اين هنگام فرعون از وحشت آن را سحر خوانده

در صدد مقابله بر آمد. [12]
در سوره ابراهيم به طور عموم تقاضاي معجزه را از جانب كساني ياد آور شده كه‏حالت

انكار داشته‏اند، همان گونه كه درباره پيامبر اسلام ياد آور شديم. حضرت ‏موسي عليه

السلام آن جا كه با قوم خود و نافرماني‏هايي كه مي‏كردند روبرو شد به آنان ياد

آورمي‏شود:
الم ياتكم نبؤ الذين من قبلكم قوم نوح و عاد و ثمود و الذين من بعدهم، لا يعلمهم

الاالله.جاءتهم رسلهم بالبينات فردوا ايديهم في افواههم و قالوا انا كفرنا بما ارسلتم به، و

انالفي شك مما تدعوننا اليه مريب.قالت رسلهم‏ا في الله شك فاطر السماوات و

الارض‏يدعوكم ليغفر لكم من ذنوبكم و يؤخركم الي اجل مسمي.قالوا ان انتم الا بشر

مثلنا تريدون‏ان تصدونا عما كان يعبد آباءنا فاتونا بسلطان مبين.قالت لهم رسلهم ان نحن

الا بشر مثلكم ولكن الله يمن علي من يشاء من عباده و ما كان لنا ان ناتيكم بسلطان الا

باذن الله، و علي الله‏فليتوكل المؤمنون.و ما لنا ان لا نتوكل علي الله و قد هدانا سبلنا...[

13]، آيا سرگذشت‏پيشينيان را نشنيده‏ايد كه پيامبرانشان با دلايلي روشن آمدند، ولي

آنان از روي‏تمسخر خنده‏وار دست‏بر دهان نهاده [14] و گفتند: ما به آن چه آورده‏ايد باور

نداريم ودر شك و ترديد مي‏باشيم.پيامبران به آنان گفتند: مگر درباره صانع متعال

جاري‏شكي وجود دارد؟او شما را مي‏خواند تا مورد مهر خود قرار دهد و فرصتي است‏كه

در اختيار شما قرار داده است.گفتند: شما همانند ما بشر هستيد و مي‏خواهيد مارا از

آن چه پدرانمان مي‏پرستيدند باز داريد، پس دليل قوي و روشن ارائه دهيد

كه‏پيامبريد.پيامبران به ايشان گفتند آري ما بشري بيش نيستيم و از خود

مايه‏اي‏نداريم.خداي بر ما منت نهاده و اگر او بخواهد هر آينه معجزه‏اي كه نشان‏گر

صحت‏گفتار ما باشد، ارائه خواهيم داد و به خدا پناه مي‏بريم كه راه را به ما نشان‏داده

است‏».
شواهد بر اين واقعيت‏بسيار است كه ارائه معجزه هنگامي بوده كه انبيا عليهم السلام با

شبهات منكرين و تشكيك معاندين رو به رو مي‏شدند كه براي رفع شبهه و دفع‏تشكيك،

ارائه معجزه ضرورت مي‏يافت و گرنه در رويارويي با پاك انديشان روشن‏ضمير، نيازي به

معجزه نبوده بلكه همان ارائه حق، بزرگ‏ترين شاهد صدق آنان‏محسوب مي‏گرديد.

از اين‏رو معجزه هم چون شمشير براي شكستن سدهاي ايجاد شده در سر راه ‏پيش

رفت دعوت حق به كار رفته است.شمشير براي زدودن موانع خارجي است كه‏دشمن از

روي عجز و نداشتن منطق صحيح به وجود مي‏آورد و در صدد ايجادمحاصره يا ريشه كن

كردن بنياد حق بر مي‏آيد و معجزه براي درهم فرو ريختن تمامي‏شبهاتي بوده كه

دشمنان - به گمان خود - از آن حصاري به وجود آورده بودند.
پس كاربرد معجزه و شمشير اساسا براي ارائه دعوت و اثبات حقانيت آن نبوده، بلكه در

رتبه دوم و هنگام برخورد با موانع از آن‏ها استفاده شده است.لذا هر دو، وسيله دفاعي

به شمار مي‏روند نه وسيله تبليغي محض.

اعجاز از ريشه‏«عجز»(ناتواني)به معناي ناتوان ساختن مي‏باشد.ناتوان ساختن‏بر دو گونه

است: يكي آن كه توانايي كسي قهرا از وي سلب شود و او به عجز در آيد، مثلا اگر

شخصي قدرت مالي يا مقامي دارد، آن مال يا مقام از او با زور گرفته شود واو به خاك

ذلت‏بنشيند.ديگر آن كه كاري انجام گيرد كه ديگران از انجام و ياهم‏آوردي با آن عاجز

باشند، بدون آن كه درباره آنان هيچ گونه اقدام منفي به عمل‏آمده باشد، مثلا ممكن

است كسي در كسب كمالات روحي و معنوي به اندازه‏اي‏پيش رفت كند كه دست

ديگران بدو نرسد و از روي عجز دست فرو نهند.در مثل‏گويند: «فلان اخرس اعداءه، فلاني

زبان دشمنان خود را بند آورد».مقصود آن است‏كه آن اندازه آراسته به كمالات گرديده و

كاستي‏ها را از خود دور ساخته كه جايي‏براي رخنه عيب جويان باقي نگذارده است.

شاعر گويد:
شجو حساده و غيظ عداه ان يري مبصر و يسمع واع
«براي فزوني غم و اندوه حسودان وي و خشم و نگراني دشمنانش، همين بس‏كه

بيننده‏اي چشم خود را بگشايد و شنونده‏اي گوش فرا دهد».يعني آن اندازه‏فضايل

محاسن اخلاقي وي فراگير شده كه هر كس چشم بگشايد و گوش فرا دهدجز آن نبيند و

نشنود، به همين جهت دشمنان و حسودان خود را به زانو در آورده‏است.
اعجاز قرآن از نوع دوم است، يعني در بلاغت، فصاحت، استواري گفتار، رسا بودن بيان،

نو آوري‏هاي فراوان در زمينه معارف و احكام و ديگر ويژگي‏ها، آن اندازه‏اوج گرفته كه دور

از دست رس بشريت قرار گرفته است.از اين جهت قرآن را«معجزة‏خالدة، معجزه

جاويد»گويند.اين حالت‏براي قرآن، هميشگي و ثابت است، چرا كه‏اين كتاب بزرگ قدر،

سند شريعت جاويد اسلام است.

پيشينه بحث

مساله‏«اعجاز قرآن‏»از دير زمان مورد بحث و نظر دانش مندان بوده است.شايداولين

كسي كه در اين زمينه بحث كرده و مساله را به صورت كتاب يا يك رساله‏در آورده - طبق

گفته ابن نديم[15] - محمد بن زيد واسطي(متوفاي 307)است.وي ازبزرگان اهل كلام

مي‏باشد و كتاب‏هايي در اين زمينه به نام‏«الامامة‏»و«اعجاز القرآن‏في نظمه و

تاليفه‏»نگاشته است.برخي پيش از او، ابو عبيدة‏معمر بن المثني(متوفاي 209)را ياد

مي‏كنند، او كتابي در دو مجلد درباره اعجازقرآن نوشته است.هم چنين ابو عبيد قاسم بن

سلام(متوفاي 224)كتابي در اعجازقرآن دارد.اما اين نوشته‏ها اكنون در دست نيست.
قديمي‏ترين اثري كه در اين زمينه در دست است، رساله‏«بيان اعجاز القرآن‏»
نوشته ابو سليمان حمد بن محمد بن ابراهيم خطابي بستي[16] (متوفاي 388)است.
اين اثر ضمن مجموعه‏اي با عنوان‏«ثلاث رسائل في اعجاز القرآن‏»اخيرا به چاپ‏رسيده

است.مؤلف اين رساله، مساله اعجاز القرآن را از بعد«بياني‏»با شيوه‏اي‏جالب مطرح

ساخته و درباره انتخاب واژه‏ها در قرآن و نكته سنجي‏ها متناسب وهم آهنگ سخن گفته

و برجستگي قرآن را در اين انتخاب و چينش شگفت آور كاملاآشكار ساخته و به خوبي از

عهده آن بر آمده است.
دو رساله ديگر اين مجموعه يكي تاليف ابو الحسن علي بن عيسي‏رماني(متوفاي 386)

از بزرگان اهل كلام و انديش مندان جهان اسلام است.
نوشته‏هاي او در زمينه‏هاي قرآني بسيار ارزش‏مند و مورد عنايت‏شيخ الطائفه‏ابو جعفر

طوسي در تفسير گران قدرش‏«التبيان‏»قرار گرفته است.ديگري رساله‏«شافيه‏»نوشته

شيخ عبد القاهر جرجاني(متوفاي 471)است.جرجاني پايه گذارعلوم بلاغت، به صورت

علم مدون مي‏باشد.اين شخصيت‏بزرگ جهان علم وادب، سه نوشته ارجمند - در اين

زمينه - براي هميشه به يادگار گذارده است: اسرارالبلاغة، دلايل الاعجاز و آخرين آن‏ها

رساله‏«شافيه‏»است.رساله شافيه خلاصه وچكيده مباحث دو كتاب پيش را - كه به

مثابه مقدمه براي وصول به اعجاز مي‏باشدبه گونه‏اي موجز و فشرده عرضه كرده

است.وي خدمتي شايسته به عالم ادب در راه‏رسيدن به اعجاز قرآن انجام داده است.

ابوبكر باقلاني(متوفاي 403)و امام فخر رازي(متوفاي 606)، و كمال الدين‏زملكاني(متوفاي

651)هر يك كتابي مبسوط در اين زمينه نوشته و مساله اعجازقرآن را به گونه تفصيلي

مورد بحث قرار داده‏اند.امام يحيي بن حمزه بن علي علوي‏زيدي(متوفاي 749)

كتاب‏«الطراز في اسرار البلاغة و حقائق الاعجاز»را در سه‏مجلد نوشته كه در جلد سوم

تمامي نكات بلاغي و اسرار بديع را بر آيه‏هاي قرآن‏پياده كرده، و به خوبي از عهده اين

كار بر آمده است.جلال الدين سيوطي(متوفاي 910)نيز به طور گسترده كتابي در سه

مجلد ضخيم با عنوان‏«معترك‏الاقران في اعجاز القرآن‏»به رشته تحرير در آورده است.
اخيرا كتاب‏ها و رساله‏هاي فراواني در زمينه اعجاز قرآن نوشته شده كه‏مشهورترين آن‏ها

عبارت‏اند از: «المعجزة الخالدة‏»علامه سيد هبة الدين شهرستاني، «اعجاز القرآن‏»استاد

مصطفي صادق رافعي، «النبا العظيم‏»استاد عبد الله دراز، «اعجاز قرآن‏»علامه

طباطبايي.علاوه بر نوشته‏هايي نيز به عنوان مقدمه تفسير نوشته‏اندمانند مقدمه

تفسير«آلاء الرحمان‏»شيخ محمد جواد بلاغي و«البيان‏»استاد آيت الله خويي.

معجزه يك ضرورت دفاعي
بدون شك معجزه براي پيامبران - به ويژه اولو العزم[17] - يك وسيله اثباتي به

شمارمي‏رود تا سند نبوت و شاهد صدق دعوت آنان قرار گيرد و گواه آن باشد تا كه

ازجهان غيب پيام آورده‏اند.لذا معجزه‏اي كه به دست آنان انجام مي‏گيرد بايد

نشانه‏اي‏از«ما وراي الطبيعه‏»باشد، يعني كاري انجام گيرد كه طبيعت اين جهان از

عهده‏انجام آن عاجز باشد، به همين جهت آن را«خارق العادة‏»[18] توصيف مي‏كنند،

يعني‏بيرون از شعاع تاثيرات طبيعي مالوف(عوامل طبيعي شناخته شده و معروف)

قرارگرفته است.
اكنون اين سؤال پيش مي‏آيد كه معجزه يك ضرورت تبليغي است‏يا ضرورت‏دفاعي؟يعني

پيامبران دعوت خود را از همان روز نخست‏با معجزه آغاز مي‏كنند، يا موقعي كه با

شبهه‏هاي منكرين رو به رو مي‏شوند معجزه ارائه مي‏دهند؟سيره‏پيامبران و صراحت قرآن

بر امر دوم دلالت دارد.اساسا هيچ پيامبري از همان آغاز، دعوت خود را با معجزه هم راه

ننمود، ولي هنگامي كه با منكران رو به رو گرديد ودرخواست معجزه نمودند - يا بدون در

خواست و صرفا براي دفع شبهات آنان‏معجزه آورده است.دعوت انبيا عين صراحت‏حق

است كه با فطرت اصيل انسان‏دم ساز و با عقل سليم هم آهنگ مي‏باشد.چيزي را

مي‏گويند كه فطرت و عقل‏بشري بي‏درنگ و آزادانه آن را مي‏پذيرد. و بالحق انزلناه و

بالحق نزل[19]، ما قرآن را كه عين حقيقت است فرو فرستاديم (يعني حقيقتي آشكار و

انكار ناپذير) و همين گونه‏فرود آمد». له دعوة الحق[20]، خدا را دعوتي است‏حق و

روشن‏». فتوكل علي الله انك‏علي الحق المبين[21]، بر خداي خود تكيه كن.راهي كه

مي‏روي حق و آشكار است‏».
ذلك الكتاب لا ريب فيه[22]، اين كتاب جاي ترديدي در آن نيست‏»، يعني آن اندازه‏شواهد

صدق، آن را فرا گرفته كه راه تشكيك و ترديد در آن را بسته است. لقد جاءت‏رسل ربنا

بالحق[23]، پيامبران همگي حق آور بودند». يا ايها الناس قد جاءكم الحق من‏ربكم [24]،

اي مردم!آن چه را كه براي شما آمده صرفا حقيقت آشكاري است‏». الله‏الذي انزل

الكتاب بالحق و الميزان [25]، خداوندي كه كتاب و شريعت را حقيقتي آشكار ومعيار

سنجش حق از باطل قرار داد».
از اين‏رو در جاي جاي قرآن تصريح شده كه صاحب نظران انديش‏مند، بي‏درنگ‏دعوت حق

را مي‏پذيرند و به نداي حقيقت لبيك مي‏گويند.تنها كساني كه حق راخوش آيند ندارند يا

با مصالح موهوم خويش سازگار نمي‏بينند، آن را نمي‏پذيرند، گر چه در دل به حق بودن

آن اذعان و اعتراف دارند. و يري الذين اوتوا العلم الذي‏انزل اليك من ربك هو الحق و يهدي

الي صراط العزيز الحميد [26]، دانش مندان انديش‏مندبه خوبي در مي‏يابند آن چه بر تو

نازل گشته، صرف حقيقت است و به سوي راه حق‏تعالي كه عزيز و حميد است هدايت

مي‏كند».مقصود از عزيز، يگانه قدرت قاهره‏حاكم بر جهان هستي است و حميد به معناي

ستوده و پسنديده است. و ليعلم الذين‏اوتوا العلم انه الحق من ربك فيؤمنوا به فتخبت له

قلوبهم [27]، تا دانش وران بدانند كه‏شريعت الهي محض حق است و آن را باور دارند و

دل‏هاي شان در برابر آن خاشع وحالت نرمش پيدا كند».
درباره فرهيختگان از ترسايان نجران در پيش‏گاه قرآن، با ستايش از آنان، چنين‏گويد: و اذا

سمعوا ما انزل الي الرسول تري اعينهم تفيض من الدمع مما عرفوا من الحق [28]،
همين كه بشنوند آن چه را كه بر پيامبر نازل گشته، مي‏بيني ديدگانشان (از شدت‏شوق

و وجد دروني) لبريز از اشك گردد، زيرا حق را دريافته‏اند».
آري، كساني كه حق ستيزند در برابر آن ايستادگي مي‏كنند: لقد جئناكم بالحق ولكن

اكثركم للحق كارهون [29]، ما آن چه كه آورديم حقيقت آشكاري است، ولي بيش‏ترشما

حق را خوش نداريد». و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم ظلما و علوا [30]، گر چه

(بازبان) آن را انكار نموده، ولي در دل آن را شناخته، باور داشته‏اند و اين انكار ناشي

ازحالت ظلم و استكبار آنان است‏».لذا طبق منطق قرآن، هم واره حق آشكار است وباطل

خود نما و براي پذيرفتن حق دليلي جز فطرت و حجتي جز خرد حاجتي‏نيست.براي حق

جويان و حقيقت پويان دليلي روشن‏تر از بيان خود حق نمي‏باشدو به حجت و برهان نياز

ندارد، زيرا حق، خود آشكار است و فطرت پاك آن را پذيرااست.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . برقي، محاسن، كتاب مصابيح الظلم، ج 1، ص 432، شماره 998/400.
[2] . بقره 2: 23.
[3] . طور 52: 34-33.
[4] . هود 11: 13.
[5] . يونس 10: 38.
[6] . انفال 8: 31.
[7] . مدثر 74: 25-24.
[8] . نحل 16: 103.
[9] . انعام 6: 91.
[10] . يونس 10: 15.
[11] . اسراء 17: 93-90.
[12] . ر.ك: سوره شعراء آيات(34-16)و سوره اعراف آيات(110-103).
[13] . ابراهيم 14: 12-9.
[14] . اين حالتي است كه براي تمسخر انجام مي‏دهند، مانند آن كه خنده‏شان گرفته

دست‏بر دهن مي‏نهند

[15] . ر.ك: الفهرست، ص 63 آن جا كه از علوم قرآني سخن مي‏گويد و ص 259 آن جا

كه از مذاهب اهل اعتزال بحث مي‏كند.(چاپ قاهره-الاستقامة).

[16] . بست: شهركي در نزديكي كابل محل اقامت وي بوده است.ر.ك: مقدمه

كتاب‏«ثلاث رسائل في اعجاز القرآن‏».و نيز مقدمه التمهيد، ج 1، ص 8.
[17] . پيامبران اولو العزم پيامبراني‏اند كه داراي شريعتي نو و كتابي تازه باشند، آنان پنج

نفرند: نوح و ابراهيم و موسي و عيسي و محمد صلي الله عليه و آله.
[18] . يعني خارج از محدوده عوامل مؤثر كه متعارف و شناخته شده است.ولي هرگز بر

خلاف ناموس طبيعت نيست، چه اين كه قانون عليت، طبيعي و خدشه بردار نيست.تنها

علت‏به وجود آمدن معجزه، غير متعارف بودن آن است ولي براي بشريت امكان شناخت

آن بر اساس موازين طبيعي هرگز ميسر نيست و گرنه هيچ پديده‏اي در صحنه هستي

بدون علت متناسب خود، امكان وجود ندارد و علت العلل اراده خداوندي است و چگونگي

تاثير در باب عليت نيز تحت اراده او است كه مي‏تواند دگرگون سازد يا سرعت‏بخشد و

معجزه از همين طريق صورت مي‏گيرد.لذا خارق العاده مي‏گويند نه خارق الطبيعه.
[19] . اسراء 17: 105.
[20] . رعد 13: 14.
[21] . نمل 27: 79.
[22] . بقره 2: 2.
[23] . اعراف 7: 43.
[24] . يونس 10: 108.
[25] . شوري 42: 17.
[26] . سبا 34: 6.
[27] . حج 22: 54.
[28] . مائده 5: 83.
[29] . زخرف 43: 78.
[30] . نمل 27: 14.