مفهوم عدل الهي ...(؟)

[محمد علي]

 بسم الله الرحمن الرحیم 

 »»:««  عـدل   »»:«« 



قسمت اول : آشنایی با عدل الهی و تعاریف متعدد آن

عدل یکی از صفات مهم حضرت حق به شمار می رود و اهمیت آن تا حدی است که در کنار مهم ترین صفت خداوند، یعنی توحید، قرار گرفته است و در کلام امامیه و معتزله،

یکی از اصول دین معرفی شده است.

در قرآن کریم ، مشتقات مادۀ « ظلم » و « عدل »بیش از سیصد مرتبه به کار رفته است و عدل سفارش و ستایش ،و ظلم نهی و سرزنش شده است .

ظلم در این آیات ، ٤١ مرتبه از خدای سبحان نفی شده و یک مرتبه نیز فعل خدا با عنوان عدل توصیف شده است:

 « وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَعَدْلاً » (1)

کلام پروردگارت با صدق و عدل سرانجام گرفته است.  

در احادیث، عدل در کنار توحید و یکی از پایه های دین مطرح شده است . امام صادق (علیه السلام ) دراین باره چنین فرموده اند:

 « إِنَّ أساسَ الدّینِ التَّوحیدُ وَالْعَدْلُ » (2)

به درستی که اساس دین، توحید و عدل است. 

مطالب بالا ، نشان دهندۀ اهمیت فراوان عدل در اعتقادات مسلمانان، به خصوص اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) است.

دربارۀ دلیل اهمیت عدل و این که چرا یکی از اصول دین شمرده می شود، نکاتی ذکر شده است، از جمله:

١ - بسیاری از عقاید اسلامی ، زیرمجموع ۀ عدل الهی است (3) و اگر این اصل پذیرفته نشود ، بسیاری از آموز ه های اسلامی مانند نبوت، معاد،

اختیار انسان و تکلیف، قابل توجیه نیستند.

٢ - امامیه و معتزله با اهل الحدیث و اشاعره در بارۀ عدل الهی، اختلاف شدیدی داشتند، در حالی که در دیگر صفات الهی یا اختلافی نبوده یا اگر بوده اهمیت زیادی نداشته است .

از این رو به امامیه و معتزله « عدلیه » یا « اصحاب العدل و التوحید »گفته می شود. (4)



معنای عدل خدا

عدل در لغت و اصطلاح، معانی گوناگونی دارد که سه معنای آن مهم تر و رایج تر است:

١- معنای رایج

رایج ترین معنای عدل که بیش از دیگر معانی به ذهن متبادر می شود « رعایة الحقوق و إعطاء کل ذ ي حقٍ حقَّه » (5) است.

در مقابل این معنای عدل، ظلم و جور قرار دارد که به معنای پایمال کردن حقوق دیگران و تجاوزو تصرف در آنها است. شیخ مفید می گوید:

عدل جزا دادن در مقابل عمل ، به مقدار استحقاق و ظلم منع حقوق است و خدای متعالْ عادل، کریم، جواد، متفضّل و رحیم است و پاداش اعمال و جبران درد و رنجها را

ضمانت کرده است و غیر از اینها تفضل را از باب بخشش اضافی وعده داده است. (6)

این معنا در جا یی صادق است که حقی در میان باشد و منظور از حق، حق تشریعی است که با عقل عملی درک میشود نه حق تکوینی که مربوط به عقل نظری است.

اگر معنای دوم حق را در نظر بگیریم ، تعریف مذکور همچون تعریف برخی از فلاسفه است که عدل رارعایت استحقاق در افاضۀ وجود و دادن کمالات به اندازۀ استعداد ماهیت و عین ثابت می دانند. (7)

بر این اساس، اگر حقی در میان باشد و شخص آن حق را رعایت کند، عدل تحقق یافته است و اگر حق مراعات نشود ، ظلم واقع شده است .

اما اگر حقی در میان نباشد و با وجود این، فرد خیری به دیگری برساند ، فضل و جود تحقق یافته است.

 بر اساس این تعریف، افعالْ تحت سه عنوان عدل، ظلم و فضل قرار م یگیرند. 



 إن شاء الله ادامه دارد ... 

--------------------- منابع --------------------
١. انعام/ ١١٥
٢. معانی الأخبار، ص ١١
٣. عل مالهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج ١، ص ١٦٦
٤. مطهری، عدل الهی، ص ٥٦
٥. ر. ک: مکارم شیرازی، اصول عقاید، ص ٨٢
٦. مفید، تصحیح الاعتقاد، ص ٨٣ ؛ ر. ک: کتاب العین، ج ٢، ص ١١٥٤ ؛ لسان العرب، ج ٩، ص ٨٣
٧. ر. ک: عدل الهی، ص ٥٠ ؛ سبزواری، شرح الأسماء، ص ١٧٢

[محمد علي]

تقسیم افعال به سه گونه، تقسیمی عقلی است ؛ زیرا در تعامل دو نفر با هم یا حقی در میان هست و یا چنین نیست .

در صورت نخست که شخص حقی بر دیگری دارد، یا حق او ادا می شود که این کار «عدل» نامیده می شود .

و یا حق او ادا نمی شود که در این حالت «ظلم» تحقق یافته است .

در صورت دوم نیز یا شخصی که حقی بر گردنش نیست به دیگری خیری می رساند یا چنین نمی کند. در حالت اوّل ، فضل و احسان

و در حالت دوم عدالت تحقق یافته است .

تقسیم سه گانۀ افعال، گذشته از عقلانی بودن، مبنای قرآنی و حدیثی نیز دارد. در قرآن کریم آمده است:

 « إِنَّ اللهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ » (8) 

 به درستی که خداوند به عدالت و احسان امر میکند. 

در این آیه ، افعال مثبتی که خداوند به آنها امر می کند، به دو قسم عدل و احسان تقسیم شده است و منظور از احسان ، تفضّل است؛

همان گونه که در احادیث نیز این مطلب تصریح شده است . (9)

در دعاها نیزمیخوانیم:

 « إلٰهي إِنْ عَفَوْتَ فَبِفَضْلِکَ وإِنْ عَذَّبْتَ فَبِعَدْلِکَ » (10) 

 ای خدا ی من، اگر مرا ببخشی به فضل توست و اگر مرا عذاب کنی به عدالتت عذاب کرده ای. 


« اللّهُمَّ فَصَلِّ علیٰ محَمّدٍ وَآلِهِ وَاحْمِلْني بِکَرَمِکَ عَلَی التََّفضُّلِ ولا تَحْمِلْني بِعَدْ لِکَ عَلَی الاستِحْقٰاقِ » (11)

 خدای من بر محمد و خاندانش درود فرست و بر اساس فضلت، با کرمت با من رفتار کن و بر اساس استحقاقم، با عدالتت با من رفتار نکن. 


در برخی احادیث، تصریح شده که عدل ، برای اقامۀ حق است:


إنَّ العَدْلَ میزانُ اللهِ سُبْحانَهُ، الَّذي وَضَعَهُ فِي الْخَلْقِ وَنَصَبَهُ لِإِقامَةِ الْحَقِّ ( ١٢)

عدل، میزان خداوند سبحان است که میان مخلوقات گذارده و آن را برای اقامۀ حق قرار داده است.


 أعْدَلُ الْخَلْقِ أقْضاهُمْ بِالْحَقِّ. (١٣) 

[align=center]عادل ترین خلق کسی است که بیشتر به حق حکم کند. 


این معنا، رایج ترین معنای عدل در عرف عام و نیز آ یات و احادیث است، هرچند ممکن است گاهی به معنایی عام تر به کار رود.


-------------------- پی نوشت -------------------------------
٨. سوره مبارکه نحل ، آیه ٩٠ .
٩. نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ٢٣١
١٠ . کفعمی، البلد الأمین، ص ٣١٧
١١ . صحیفۀ سجادیه، ص ٥٨ ، دعای ١٣
١٢ . غرر الحکم، ح ٣٤٦٤
١٣ . همان، ح ٣٠١٤

[محمد علي]

 2- تناسب و تعادل 


معنای دیگر عدل « وَضْعُ کلِّ شَيْءٍ في مَوْضِعِهِ » است. شهید مطهری با عنوان موزون بودن تناسب و تعادل ، از این تعریف یاد کرد ه اند. (14)

این معنا، عامترین معنای عدل است و تمام صفات فعلی خدا را دربر می گیرد ، خواه صفاتی که به جنبۀ تکوینی و وجودی اشاره دار ند

مانند خالق و حکیم یا صفاتی که جنبۀ ارزشی و اخلاقی دارند، مثل صادق و کریم.

یکی از اشکالات تعریف بالا این است که بر اساس آن، افعال به دو گونۀ عادلانه و ظالمانه تقسیم می شوند و دیگر جایی برای فضل و احسان

باقی نمی ماند. زیرا فعل در جایگاه خویش ، عدل ، و در غیر این صورت، ظلم خواهد بود . برای مثال اگر شخصی میز کارش را در جای مناسبی

از اتاق قرار دهد یا آب را در جای مناسب سفره که دست همه به آن برسد قرار دهد، عملش مصداق عدل است و در غیر این صورت،

ناعادلانه و ظالمانه است. در حالی که مطابق با مباحث پیشین، فعل از لحاظ عقلی و با نظر به متون اسلامی به سه قسم تقسیم میشود

که به تفصیل، بیان شد.

اشکال دیگر تعریف مذکور این است که عدل و ظلم به جنبۀ تشریعی و ارزشی افعال اشاره دار ند و مردم کسی را که آ ب را در جای مناسب سفره

قرار ندهد ، ظالم نمی دانند بلکه تنها فعل او را بر خلاف حکمت،معرفی می کنند. در واقع این تعریف، تعریف حکمت است نه عدل !

شهید مطهری در نقد این تعریف مینویسد:

 بحث عدل به معنای تناسب، در مقابل بی تناسبی، از نظر کل و مجموع نظام عالم است؛ ولی بحث عدل، در مقابل ظلم، از نظر هر فرد و
هر جزء از اجزا ی دیگر مجزا است . در عدل به مفهوم اول ، مصلحت کل مطرح است و در عدل به مفهوم دوم مسئلۀ حق فرد مطرح است .
لهذا اشکا ل کننده برمی گردد و می گوید: من منکر اصل تناسب در کلّ جهان نیستم ولی می گویم رعایت این تناسب خواه ناخواه مستلزم برخی
تبعیضها میشود، آن تبعیضها از نظر کل روا است و از نظر جزء ناروا است. (١٥) 

البته باید به این نکته توجه داشت که عدالت به معنای دادن حق هر کس به خودش ، مصداقی از حکمت و قرار دادن هر چیز در جای خودش است .

از این رو جایگاه مناسب حق این است که آن را به دارندۀ حق بدهیم. حدیث نقل شده از امام علی (علیه السلام) دربارۀ عدل و جود

بیانگر همین مطلب است:

 الْعَدْلُ یَضَعُ الأُمورَ مَواضِعَها وَالْجُودُ یُخْرِجُها مِنْ جِهَتِها. (١٦) 

[align=center]عدالت کارها را در جای خویش می نهد و بخشش کارها را از مسیر خود خارج میکند. 

در این حدیث امام علی (علیه السلام ) عدالت را برای سیاست و تدبیر عمومی ، بهتر از جود معرفی می کنند؛

 هرچند ممکن است جود ، در مسائل شخصی بهتر از عدل باشد ! 

عدل به این دلیل بهتر است که هر چیزی را در جای خویش قرار می دهد و حاکم بر اساس حقوق افراد جامعه با آنها تعامل می کند.

ولی در جود، حقوق افراد ملاک و محور قرار نمی گیرد ، د ر حالی که به دلیل محدودیت بیت المال و سهیم بودن تمام افراد جامعه در آن ،

تقسیم آن باید بر اساس حقوقی که قانون مشخص می کند، انجام پذیرد . زیرا و بدون چنین میزانی، کار به هرج و مرج و در نهایت تبعیض و تضییع

حقوق برخی افراد جامعه می انجامد.

 بنابراین، قرار دادن هر چیز ی در جای خویش، یکی از ویژگی های عدالت است، نه تعریف آن ! 

اگر مقصود حضرت، تعریف عدل بود ، باید می فرمودند : « الْعَدْلُ وَضْعُ الأمُورِ مَواضِعَها »


------------- پی نوشت ----------------
١٤ - عدل الهی، ص ٤٦
15- همان، ص ٤٧
١٦ - شیخ طوسی، شرح جمل العلمو العمل، ص ٨٣

[محمد علي]

 3- تعریف متکلمان امامیه و معتزله (عدلیه)  


اصطلاحی که متکلمان امامیه و معتزله برای عدل مطرح کرده اند ، عام تر از معنای اول و خاص تر از معنای دوم است .

آنان صفت عدل را جامع ترین صفت فعلی ارزشی در نظر می گیرند که تمامی صفات ارزشی و مثبت را در بر می گیرد .

سید مرتضی می گوید : « سخن درباره عدل ، سخن درباره تنزیه خداوند از کارهای زشت و ترک کار واجب است » . (17)

شیخ طوسی می نویسد : « سخن در عدل ، سخن در این است که همه کارهای خدا نیکوست » (18) .

قاضی عبد الجبار معتزلی پس از آنکه معنای لغوی عدل را اینگونه بیان می کند : « توفیر حق الغیر و استیفاء الحق منه » . که همان معنای اول است ، در ادامه می گوید : و اگر در اصطلاح گفته شود که خداوند بلند مرتبه عدل است ، منظور این است که تمام کارهای او نیکوست و هیچ کار ناپسندی انجام نمی دهد و همچنین جایز نیست که او واجبات را ترک کند . (19)

در این اصطلاح ، افعال به دو قسم مثبت و منفی یا حَسَن و قبیح تقسیم می شوند ؛ به گونه ای که قسم نخست عادلانه ،

و قسم دوم ظالمانه در نظر گرفته می شود . بر اساس این اصطلاح ، «عدل» به معنای فضل ، و نخستین قسم عدل است که پیش از این مطرح شد .

به نظر می رسد متکلمان در این اصطلاح ، نمی خواهند عدل و ظلم را تعریف کنند بلکه مقصود آنها انعقاد فصلی در کتابهای کلامی بوده است که در آن

به نقد و رد شبهاتی بپردازند که کارهای قبیح و ظالمانه ای مانند مجبور کردن انسان ها ، «تکلیف بما لایطاق» و قضا و قدر جبری را به خداوند نسبت می دادند .

جالب توجه است که در کتابهای متقدم کلامی ، این فصل با عنوان « فی أفعاله » (20) قرار می گرفت و بعد ها به جای این واژه ، واژۀ عدل نهاده شد .

دو حدیث دربارۀ عدل وجود دارد که به نظر می رسد بیانگر تعریف متکلمان است . در یکی از این احادیث ، نقل شده است

هنگامی که از امیر المومنین (علیه السلام) دربارۀ معنای توحید و عدل پرسیدند ، حضرت در پاسخ فرمودند :

 « التوحید أن لا تتوهّمه و العدل ان لا تتّهمه »

توحید آن است که خدا را به وهم درنیاوری و عدل آن است که او را متهم نسازی . (21)  

در قسمت اول حدیث به مبحث توحید و در قسمت دوم حدیث ، به معنای عدل یعنی متهم نکردن خدا به افعال قبیح و زشت اشاره شده است .

در حدیثی دیگر پس از آنکه امام صادق (علیه السلام) توحید و عدل را اساس دین معرفی کردند، فرمودند:

وَأمَّا الْعَدْلُ فَأنْ لا تَنْسِبَ إلی خالِقِکَ ما لامَکَ عَلَیْهِ. (٢٢)

«عدل الهی » یعنی کاری را که با انجام دادن آن سرزنش می شوی ، به آفریدگارت نسبت ندهی .


 بنابراین حدیث ، افعالی که با انجام آنها ملامت میشویم، همان افعال قبیح هستند؛ از این رو عدل نسبت ندادن فعل قبیح به خدا است. 


------------------- پی نوشت -----------------------------------
17. همان، ٨٣
١٨ . شیخ طوسی، تمهید الأصول، ص ٩٧
١٩ . قاضی عبد الجبار معتزلی، شرح الأصول الخمسه، ص ١٣١
٢٠ . ر. ک: علامۀ حلی، کشف المراد، ص ٣٠٢
٢١ . نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ٤٧
٢٢ . معانی الأخبار، ص11

[SAMAN2283]

سلام و درود خداوند بر بندگان صالح

بنده سوالی داشتم:

آیا آنچه خداوند انجام میدهد( در حق بندگان - با خوب و بدش کاری ندارم-) عدل است؟ یا خداوند افعال خود را بر اساس عدل انجام میدهد؟

یعنی یک ملاکی با عنوان عدل در نظر گرفته می شود و بر اساس آن خداوند حکم میکند؟


من خودم حالت اول رو قبول دارم یعنی هر آنچه که خداوند انجام میدهد همه عدل است. وهر انچه بربندگان روا دارد همان شایسته هست.

آیا ممکن است من اشتباه کنم؟

لطفا" کمک کنید.

[محمد علي]

آیا آنچه خداوند انجام میدهد( در حق بندگان - با خوب و بدش کاری ندارم-) عدل است؟

همین جوابی که دادید درسته به شرطی که اون پرانتز رو حذف کنید .

یعنی خوب وبدش ! چون بر اساس همین جوابی که دادید خدا کار بدی ازش سر نمیزنه . ما هستیم که فکر می کنیم برخی از آنچه به سرمون میاد بده !

من خودم حالت اول رو قبول دارم یعنی هر آنچه که خداوند انجام میدهد همه عدل است. وهر انچه بربندگان روا دارد همان شایسته هست.

در مورد این سوال

یا خداوند افعال خود را بر اساس عدل انجام میدهد؟
یعنی یک ملاکی با عنوان عدل در نظر گرفته می شود و بر اساس آن خداوند حکم میکند؟

اگر خیلی بخواهیم دقیق وارد بشیم شاید بشه گفت اون معیار برای ما قابل فهم هست بعضا ، اما درست تر همونه که بدونیم انچه خدا انجام میده همون عدل هست
و معیار عدل ، فعل خداست .

[saba fk]

سلام.میخواستم در جواب سوالی که پرسیده شده بود جواب بدم.
از نظر اشاعره هر کاری که خداوند انجام میده خوب هست چون خداوند کار قبیح انجام نمیده.اما از نظر امامیه{شیعه}خداوند فقط خوب رو انجام میده نه اینکه هر کاری که انجام بده{حالا چه خوب وچه بد}خوب هست.
از اعضا خواهشمندم یک موضوع فلسفی کلامی جدید برام برای پایان نامم پیشنهاد بدن.مرسی.