نقد حديث « اقتدا به شيخين »

[نسيم]

[align=center]روايت ابى الدّ 


يكى ديگر از راويان حديث اقتدا، ابى الدّرداء است. ابن حجر مكّى اين روايت را از طبرانى اين گونه نقل مى كند:

حديث هفتاد و دوم: طبرانى از ابى الدّرداء نقل مى كند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

 «پس از من به ابوبكر و عمر اقتدا كنيد; زيرا آن دو ريسمانى الهى هستند كه به سمت اهل زمين كشيده شده اند. هر كس

به آن دو چنگ زند، در واقع به دستگيره محكمى تمسّك كرده است كه گسستن براى آن نيست»(1). 

________________________________________________________
پی نوشت:

(1) الصواعق المحرقه: 77

[نسيم]

 تأمّلى در سند روايت ابى الدّرداء 


سند اين روايتى كه از طريق ابى الدّرداء نقل شده از سه جهت قابل نقد و بررسى است:

1 ـ حافظ هيثمى اين حديث را از طبرانى روايت مى كند و مى گويد: در سند آن افرادى هستند كه من آن ها را نمى شناسم.

عبارت او چنين است: ابى الدّرداء مى گويد كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

«پس از من به ابوبكر و عمر اقتدا كنيد. آن دو ريسمانى الهى هستند كه به سمت اهل زمين كشيده شده اند، هر كس به آن دو چنگ زند، در واقع به دستگيره محكمى تمسّك كرده است كه گسستن براى آن نيست».

اين روايت را طبرانى نقل كرده است و در آن افرادى هستند كه من آن ها را نمى شناسم(1).

2 ـ معاجم طبرانى از كتاب هايى نيستند كه به صحّت وصف شده باشند، حتّى از كتاب هايى هم به شمار نمى

آيند كه نويسندگان آن ها بر خود لازم كرده باشند كه فقط احاديث صحيح را نقل كنند.

بنابراين،به مجرّد اين كه حديثى در يكى از معاجم سه گانه طبرانى (معجم الكبير، الاوسط
و الصغير) وجود دارد، نمى توان به آن حديث استناد كرد.

3 ـ در مسند ابى الدّرداء در حديث صحيحى چنين آمده است:

ام الدّرداء مى گويد: روزى ابو الدّرداء در حالى كه خشمگين بود، نزد من آمد. گفتم: از چه چيز به خشم آمده اى؟

[align=center]گفت: به خدا سوگند! چيزى از كارهاى محمّد صلى اللّه عليه وآله نمى دانم جز اين كه به صورت دسته جمعى نماز مى خوانند. 


اگر به راستى ابو الدّرداء اين كلام رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را كه «به ابوبكر و عمر اقتدا كنيد...» شنيده بود، قطعاً اين

سخن را بيان نمى كرد.

_____________________________________________________________

پی نوشت:

(1) مجمع الزوائد: 9 / 40، كتاب مناقب، باب آن چه كه پيرامون ابوبكر، عمر و غير اين دو از خلفاء و ديگران وارد شده است، حديث 14356.

[نسيم]

[align=center]روايت انس بن  


يكى ديگر از راويان اين روايت، انس بن مالك است. جلال الدين سيوطى اين روايت را اين گونه نقل مى كند كه پيامبر خدا

صلى اللّه عليه وآله فرمود:

 «پس از من به دو صحابى من; ابوبكر و عمر اقتدا كنيد و از روش عمّار پيروى نماييد و به دستور

و سفارش ابن مسعود تمسّك كنيد». 


سيوطى پس از نقل اين روايت مى گويد: اين روايت را تِرمذى از ابن مسعود، و راويانى از حذيفه

نقل كرده اند. ابن عَدى نيز آن را در الكامل از انس نقل كرده است(1).

___________________________________________________________
پی نوشت:
(1) الجامع الصغير: 1 / 82، حرف همزه، حديث 1319.

[نسيم]

 تأمّلى در سند روايت انس 

همان گونه كه روشن شد، سندهاى رواياتى كه حديث اقتدا را بازگو مى كردند، قابل نقد و بررسى بودند; چرا كه تِرمذى بعد از نقل حديث ابن مسعود آن را ضعيف مى داند.
از طرفى ضعف حديث حذيفه با تمام طرق آن ثابت شده است.


اينك حديث انس را در ترازوى نقد قرار مى دهيم. اين حديث در كتاب الكاملِ ابن عَدى اين گونه آمده است:


ابوزيد حَمّاد بن دليل (قاضى مدائن)، از على بن حسن بن سليمان، از احمد بن محمّد بن مُعَلّى آدمى، از

ابورجاء مسلم بن صالح، از حَمّاد بن دليل، از عمر بن نافع نقل مى كند كه عمرو بن هرم گويد: من و جابر بن زيد نزد انس بن مالك رفتيم.

انس گفت: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

«به آن دو كه بعد از من هستند; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد و به دستور و سفارش ابن اُمّ عبد تمسّك كنيد و از روش عمّار پيروى نماييد».

نظير همين روايت را با همان اسناد، محمّد بن عبدالحميد فرغانى، از صالح بن حكيم بصرى، از ابو رجاء مسلم بن صالح، از ابو زيد حَمّاد بن دليل (قاضى مدائن)، از عمر بن نافع براى ما نقل كرده است.

محمّد بن سعيد حرّانى، از جعفر بن محمّد بن صباح، از مسلم بن صالح بصرى نيز نظير همين روايت را با همان

اسناد براى ما نقل كرده است.

همچنين على بن حسن بن سليمان، از احمد بن محمّد بن مُعَلّى آدمى، از مسلم بن صالح، از حَمّاد بن دليل، از

عمر بن نافع، از عمرو بن هرم، از ربعى، از حذيفه، از پيامبر صلى اللّه عليه وآله همين روايت را براى ما نقل كرد.


ابن عَدى مى گويد: حَمّاد بن دليل كه يكى از راويان اين حديث است، روايات كمترى نقل كرده است. وى براى اين

حديث دو سند ذكر كرده است كه آن دو را جز او كسى ذكر نكرده است(1).

_______________________________________________________________

پی نوشت:

(1) الكامل فى الضعفاء: 3 / 29 ـ 30.

[نسيم]

 نقد سند 


اكنون كه اين اسناد را با تفصيل نقل كرديم، جا دارد كه راويان آن را نيز نقد و بررسى نماييم.

در همه اين اسانيد اين عبارت آمده است: مسلم بن صالح، از حَمّاد بن دليل، از عمر بن نافع، از عمرو بن هرم.

اين راويان از نظر رجال شناسان قابل قبول نيستند. در مورد عمرو بن هرم دانستيد كه او مورد طعن و قدح واقع شده است.

از طرفى يحيى بن مَعين درباره عمر بن نافع مى گويد: حديث عمر اهميّت ندارد(1).

از ابن سعد نقل شده كه در مورد او گفته است: به حديث او احتجاج نمى شود(2).

در مورد حَمّاد بن دليل نيز رجال شناسان اين گونه اظهار نظر كرده اند: ابن عَدى نام او را در كتاب الكامل فى الضّعفاء آورده است.

ذهبى نيز او را در المغنى فى الضّعفاء(3) و در ميزان الاعتدال فى نقد الرّجال آورده و مى افزايد:
ابوالفتح ازدى و ديگران او را ضعيف دانسته اند(4).

ابن جوزى نيز نام او را در الضعفاء آورده است(5).

امّا در مورد مسلم بن صالح بايد بگوييم كه تا كنون او را نشناخته ايم.

__________________________________________________
پی نوشت:
(1) الكامل فى الضعفاء: 6 / 93.
(2) تهذيب التهذيب: 7 / 423.
(3) المغنى فى الضعفاء: 1 / 286.
(4) ميزان الاعتدال: 2 / 359.
(5) كتاب الضعفاء والمتروكين: 1 / 233، رك: حاشيه تهذيب الكمال: 7 / 236.

[نسيم]

 روايت عبداللّه بن عمر 


عبداللّه بن عمر نيز از راويان حديث اقتدا به شمار مى آيد. ذهبى روايت او را اين گونه نقل مى كند:

احمد بن صليح، از ذو النون مصرى، از مالك، از نافع نقل مى كند كه ابن عمر مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

 «پس از من به آن دو اقتدا كنيد». 

ذهبى پس از نقل اين روايت مى گويد: اين روايت اشتباهى است كه از احمد سر زده و قابل اعتماد نيست(1)


ذهبى در موردى ديگر، اين روايت را نقل مى كند كه عُقيلى، پس از ذكر نام محمّد بن عبداللّه بن عمر بن قاسم

بن عبداللّه بن عبيداللّه بن عاصم بن عمر بن خطّاب عدوى عمرى مى گويد:

حديث او صحيح نيست و اين راوى به نقل حديث شناخته نشده است.

ذهبى در طريق ديگرى مى گويد: احمد بن خليل، از ابراهيم بن محمّد حلبى، از محمّد بن عبداللّه بن عمر بن قاسم، از مالك، از نافع نقل مى كند كه ابن عمر در روايت مرفوعه اى مى گويد:

پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود: «بعد از من به آن دو اقتدا كنيد».

چنين حديثى ارتباطى به روايات مالك ندارد.

دارقُطْنى در اين زمينه مى گويد: همين عُمَرى از مالك، اباطيلى را نقل مى كند.

ابن منده مى گويد: او احاديث منكرى دارد(2).

اين روايت را ابن حجر نقل مى كند و مى گويد كه عُقَيلى بعد از نقل اين حديث مى گويد: اين

حديث منكر است و اصلى ندارد.

اين روايت را دارقُطْنى نيز از احمد بن خليل بصرى با سندش نقل مى كند و سند او را همان گونه ذكر كرده، سپس مى گويد:

اين سند مسلّم نيست و همين عُمَرى از نظر نقل حديث ضعيف است...(3).

همچنين [color=red]ذهبى و ابن حجر اين حديث را در شرح حال احمد بن محمّد بن غالب باهلى آورده اند و پس از نقل گفتار علما در

سرزنش و جرح او مى گويند: از جمله روايات مصيبت بار او اين است كه مى گويد: محمّد بن عبداللّه عمرى، از مالك، از نافع، از ابن عمر نقل مى كند كه

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:
 «پس از من به آن دو نفر يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد». 

آن ها پس از اين سخن مى گويند: اين حديث به دروغ به مالك نسبت داده شده است.

ابوبكر نقّاش مى گويد: اين حديث بى ارزش و واهى است(4).

____________________________________________________
پی نوشت:

(1) ميزان الاعتدال: 1 / 242 ـ 243.
(2) ميزان الاعتدال: 6 / 218 ـ 219.
(3) لسان الميزان: 5 / 240.
(4) ميزان الاعتدال: 1 / 286، لسان الميزان: 1 / 378.

[نسيم]

 تأمّلى در سند حديث عبداللّه بن عمر 

از سخنان ذهبى، ابن حجر و ديگران معلوم شد كه حديث عبداللّه بن عمر از همه طرق آن باطل است.

به همين جهت و براى رعايت اختصار، از آوردن سخنان ديگران در مورد رجال اين اسانيد خوددارى مى كنيم و به همين مقدار بسنده مى نماييم.

جاى شگفتى است كه حافظ ابن عساكر(1)و امثال او كتاب هايشان را با اين احاديث منكر و نظاير آن پر كرده و صفحات آن ها را سياه كرده اند!!

___________________________________________________

پی نوشت:
(1) تاريخ دمشق: 32 / 151.

[نسيم]

 روايت جدّه عبداللّه بن ابى هذيل 

راوى ديگرى كه به نقل حديث اقتدا به شيخين پرداخته، جدّه عبداللّه بن ابى هذيل است. روايت او را ابن حزم اين گونه نقل مى كند:

احمد بن محمّد بن جسور، از احمد بن فضل دينورى، از محمّد بن جرير، از عبدالرحمان بن اسود طفاوى، از محمّد بن كثير ملاّئى، از مفضّل ضبّى، از ضرار بن مرّه، از عبداللّه بن ابى هذيل عنزى نقل مى كند كه جدّه اش مى گويد
كه پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود:

 «پس از من به آن دو نفر; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد و از روش عمار پيروى نماييد و به دستور و سفارش ابن اُمّ عبد تمسّك كنيد»(1). 

_______________________________________________________________
پی نوشت:

(1 و 2) الاحكام في اصول الاحكام: 6 / 809 .

[نسيم]

 تأمّلى در سند روايت جدّه عبداللّه بن ابى هذيل 


در نقد اين حديث با اين سند، به سخن خود حافظ ابن حزم بسنده مى كنيم. متن كلام او اين گونه است:

روايت «اقتدا كنيد...» حديث صحيحى نيست;

زيرا از شخصى مجهول كه به عنوان مولاى ربعى نام برده شده، نقل شده است.

از طرفى اين حديث از مفضّل، از ضبّى نقل شده كه او نيز حجّت نيست. آن سان كه احمد بن محمّد بن جسور... براى ما نقل كرد

[نسيم]

بخش دوم

[align=center]ديدگاه علماى بزرگ اهل سنّت پيرامون سند حديث اقتدا  

سند حديث اقتدا در سخنان علماى بزرگ اهل سنّت(1)

با توجّه به آن چه بيان شد، دانستيم كه سندهاى حديث اقتدا در كتاب هايى كه به نام صحيح معروفند از اعتبار ساقط است چه برسد به كتاب هاى ديگر.

در اين بخش عين عبارات پيشوايان رجال شناس اهل سنّت را در طعن و ايراد آن حديث ذكر مى كنيم;

چه به طور مطلق و با واژگانى همچون: موضوع، باطل، غير صحيح و منكر;

و چه بر اساس برخى از وجوهى كه در سخنان آن ها به آن موارد اطّلاع يافتيم و در آينده به آن ها اشاره خواهيم كرد.

__________________________________________-
پی نوشت:
(1) گفتنى است مطالبى كه در تكريم و بزرگداشت علماى اهل تسنّن نقل مى شود، براى نشان دادن اهميّت و جايگاه آنان در بين اهل تسنّن در جهت تكذيب روايت ساختگى اقتدا به شيخين است وگرنه اين تأييدات مورد قبول شيعيان نيست.