اشاره
زندگى انسان در دنيا،آميخته با مشكلات عجيبى است كه اگر در مقابل آن بايستد وشكيبايى و مقاومتبه خرج دهد،
به يقين پيروز خواهد شد و اگر ناشكيبايى كند و دربرابر حوادث زانو زند، هيچ گاه به مقصد نخواهد رسيد.
منظور از «صبر» همان استقامت در برابر مشكلات و حوادث گوناگون است كه نقطهمقابل آن،
«جزع»، بىتابى، از دست دادن مقاومت و تسليم شدن در برابر مشكلات است.
علاوه بر زندگى مادى، در زندگى معنوى نيز اين مساله وجود دارد.
اگر انسان در برابر نفس سركش و هوا و هوسها و زرق و برق دنيا و جاذبههاى گناه ايستادگى نكند و درطريق«معرفة الله» و اطاعت فرمان او با مشكلات نجنگد،
هرگز به جايى نمىرسد.
از اين رو،علماى علم اخلاق، صبر را به سه دسته تقسيم مىكنند :
1- صبر بر اطاعت، يعنى شكيبايى در برابر مشكلاتى كه در راه اطاعت وجود دارد.
2- صبر بر معصيت، يعنى ايستادگى در برابر انگيزههاى نيرومند و محرك گناه.
3- صبر بر مصيبت، يعنى پايدارى در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالى وترك جزع و فزع.
«صبر» از مهمترين اركان ايمان است،
اميرمؤمنان على عليه السلام موقعيت صبر را در برابر ايمان، همانند موقعيتسر نسبت به بدن مىدانند.
در قرآن مجيد نيز كمتر موضوعى را مانند صبر مورد تاكيد قرار داده است.
حدود هفتاد آيه ،از صبر سخن به ميان آمده كهبيش از ده مورد آن به شخص پيغمبر اسلام صلى الله عليه و اله اختصاص دارد.
قرآن براى صابران،اجر فراوانى قائل شده،
«انما يوفى الصابرون اجرهم بغيرحساب» (1)
و كليد ورود بهشت،صبر و استقامت شمرده شده است،
آنجا كه مىگويد:
فرشتگان بر در بهشتبه استقبال مىآيند و به آنها مىگويند:
«سلام عليكم بما صبرتمفنعم عقبى الدار»
سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان،چه نيكو استسر انجام آنسراى جاويدان. (2)
در حديث معروف نبوى كه در بحثهاى آينده به آن اشاره خواهد شد، صبر نيمىاز ايمان شمرده شده است.
با اين اشاره به سراغ آيات قرآن مىرويم و تعبيرها و تاكيدهاى قرآن را در مسالهصبر،مورد توجه قرار مىدهيم:
1- ... « انا وجدناه صابرا نعم العبد انه اواب »
ما او (ايوب) را شكيبا يافتيم، چه بنده خوبى كه بسيار بازگشت كننده (به سوى خدا) بود.
(سوره ص،آيه 44)
2- « و جاءوا على قميصه بدم كذب قال بل سولت لكم انفسكم امرا فصبر جميل و اللهالمستعان على ما تصفون »
و پيراهن يوسف را با خونى دروغين (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند. پدر گفت:
«هوسهاى نفسانى شما اين كار را برايتان آراسته! من صبر جميل (شكيبايى خالى از ناسپاسى) خواهم داشت،
و در برابر آنچه مىگوييد از خداوند يارى مىطلبم!»
(سوره يوسف،آيه 18)
3- « و اسماعيل و ادريس و ذا الكفل كل من الصابرين »
و اسماعيل و ادريس و ذو الكفل را(به يادآور)كه همه از صابران بودند.
(سوره انبياء،آيه 85)
4- « قال انك لن تستطيع معى صبرا »
(خضر) گفت: تو هرگز نمىتوانى با من شكيبايى كنى! (ولى موسى قول داد كه شكيبا خواهم بود)
(سوره كهف،آيه 67)
5- ... « قال الذين يظنون انهم ملقوا الله كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن الله والله مع الصابرين »
(گروهى از بنى اسرائيل) گفتند: «امروز ما توانايى مقابله با «جالوت» و سپاهيان او رانداريم»، اما آنها كه به روز رستاخيز ايمان (قوى) داشتند، گفتند:
«چه بسيار گروههاىكوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند!» و خداوند(همراه) با صابران (و ياراستقامتكنندگان) است.
(سوره بقره،آيه 249)
6- « فاصبر كما صبر اولو العزم من الرسل و لا تستعجل لهم كانهم يوم يرون مايوعدون لم يلبثوا الا ساعة من نهار... »
(اى پيامبر!) صبر كن، آن گونه كه پيامبران «اولو العزم» صبر كردند و براى (عذاب) آنان شتاب مكن!
هنگامى كه وعدههاى (عذاب) را ،كه به آنها داده شده ،مشاهده كنند، (احساس مىكنند كه) گويى فقط ساعتى از يك روز (در دنيا) توقف داشتند!
(سوره احقاف،آيه 35)
7- « فاصبر صبرا جميلا »
پس «صبر» كن، صبرى جميل و زيبا (خالى از هر گونه ناسپاسى).
(سوره معارج،آيه 5)
8- « يا ايها الذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلكم تفلحون »
اى كسانى كه ايمان آوردهايد! (در برابر مشكلات و مصائب و هوسهاى سركش) استقامت كنيد!
و در برابر دشمنان (نيز) پايدار باشيد و از مرزهاى خود مراقبت نمائيد و از خدابپرهيزيد، شايد رستگار شويد!
(سوره آل عمران،آيه 200)
9- « يا ايها الذين آمنوا استعينوا بالصبر و الصلوة ان الله مع الصابرين »
اى افرادى كه ايمان آوردهايد! از صبر (و استقامت) و نماز، كمك بگيريد، (زيرا) خداوند با صابران است.
(سوره بقره،آيه 153)
10- « قل يا عبادى الذين آمنوا اتقوا ربكم للذين احسنوا في هذه الدنيا حسنة و ارضالله واسعة انما يوفى الصابرون اجرهم بغير حساب »
بگو «اى بندگان من كه ايمان آوردهايد از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد، براىكسانى كه در اين دنيا نيكى كردهاند،
پاداش نيكى است و زمين خدا وسيع است (اگر تحتفشار سران كفر بوديد،مهاجرت كنيد) كه صابران اجر و پاداش خود را بىحساب دريافت مىدارند!»
(سوره زمر،آيه 10)
11- « سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار »
(فرشتگان در قيامت به آنان مىگويند) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان چه نيكوست عاقبت آن سرا (ى جاويدان) !
(سوره رعد،آيه 24)
12- « اولئك يجزون الغرفة بما صبروا و يلقون فيها تحية و سلاما »
(آرى) آنها (عباد الرحمن) هستند كه درجات عالى بهشت، در برابر شكيبايى وصبرشان به آنان پاداش داده مىشود و در آن با تحيت و سلام روبهرو مىشوند!
(سوره فرقان،75)
13- «و لنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمراتو بشر الصابرين »
قطعا همه شما (امت محمد) را با چيزى از ترس، گرسنگى، و خسارت اموال و جانهاو ميوهها، آزمايش مىكنيم،
به استقامت كنندگان (در برابر آزمايشها) بشارت (پيروزى وپاداش بزرگ) ده !
(سوره بقره،آيه 155)
14- « ...و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر »
آنها كه يكديگر را به حق سفارش كردند، به شكيبايى و استقامت توصيه نمودند!
(سوره عصر،آيه 3)
پىنوشتها:
=======
1- زمر- 10.
2- رعد/ 24 .